ریاضی

 

1- تعداد پاره خط های یک خط راست:

 

      مثال:

 

- برای شمارش تعداد پاره خط های یک خط راست کافی است بین نقطه ها را شماره گذاری نموده و سپس اعداد را با هم جمع می کنیم.   

 

راه حل:                                        تعداد پاره خط ها                   21= 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1

 

2- تعداد پاره خط های یک پاره خط:

 

- برای شمارش تعداد پاره خط های یک پاره خط کافی است بین نقطه ها را شماره گذاری نموده و سپس اعداد را با هم جمع می کنیم.     

 

مثال:

 

* راه حل:                            تعداد پاره خط ها                   28 = 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1

 

3- تعداد پاره خط های یک نیم خط :

 

- برای شمارش تعداد پاره خط های این گونه خطوط که یک طرف آن محدود و یک طرف نامحدود، کافی است که بین نقطه ها را شماره گذاری نموده وآن ها را شمارش می کنیم.

 

                مثال:

 

* راه حل:                            تعداد پاره خط ها                   28 = 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1

 

*****     راه حل دیگر:       تعداد پاره خط ها  =  2  ÷  (  یکی کمتر  ×  تعداد نقطه ها  )   ********

 

4- تعداد نیم خط های یک خط راست :

 

- برای محاسبه ی تعداد نیم خط های یک خط از فرمول رو به رو  استفاده می شود.                        تعداد نیم خط ها = 2 × تعداد نقطه ها

 

مثال :

 

* راه حل:                                     تعداد نیم خط ها           14 =  2  ×  7

 

5- تعداد نیم خط های یک نیم خط:

 

- برای محاسبه ی تعداد نیم خط های یک نیم خط از فرمول رو به رو  استفاده می شود.                              تعداد نیم خط ها = 1× تعداد نقطه ها

 

                مثال:               

 

- اگر یکی از نقطه ها روی ابتدا یا انتهای خط قرار داشته باشد،آن گاه به تعداد نقطه ها، نیم خط خواهیم داشت.

 

* راه حل:                            تعداد نیم خط ها  8 = 1 × 8                          تعداد نیم خط ها = تعداد نقطه ها

 

6- تعداد نیم خط های یک پاره خط:

 

- در پاره خط، نیم خط وجود ندارد؛ زیرا از هر دو طرف بسته است. مثال: ( صفر نیم خط) 

 

=======================================================================================================

 

*** چند سئوال در مورد پاره خط و نیم خط ***

 

1- روی نیم خطی 10 نقطه می گذاریم. چند نیم خط و پاره خط درست می شود؟ ( با رسم شکل )

 

یعنی می شود 11 نقطه

 

حل: چون نیم خط از یک طرف بسته است، به تعداد نقطه های موجود نیم خط وجود دارد.                         تعداد نیم خط ها = 11 نیم خط

 

تعداد پاره خط ها                   55 = 10 + 9 + 8 + 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1

 

2- روی پاره خطی 10 نقطه می گذاریم چند نیم خط و پاره خط درست می شود؟ ( با رسم شکل )

 

 

 

حل: تعداد نیم خط ها = صفر .     زیرا پاره خط از هر دو طرف بسته است.

 

تعداد پاره خط ها          66 = 11 + 10 + 9 + 8 + 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1

 

3- شکل های زیر دارای چند نیم خط و پاره خط هستند؟

 

                                                                                                                                                                                           

 

 

 

==============================================================================================================================================================================================================

 

**** موضوع ( 2 ) : زاویه و انواع آن ****

 

                                                                                                                               *- تعریف زاویه : به فضای خالی بین دو نیم خط که دارای رأس مشترک باشند ، زاویه می گویند.

 

*  روش های نمایش زاویه :   A1و    A      و     A yX

 

                            * نیمساز زاویه : نیمساز یک زاویه ، نیم خطی است که آن زاویه را به دو زاویه مساوی تقسیم کند.

 

                   OX  نیمسازاست.         2O = 1O       

 

* واحد اندازه گیری زاویه ، درجه نام دارد. و وسیله ی اندازه گیری زاویه نقاله است.

 

* انواع زاویه :

 

1- زاویه ی راست ( قائمه ): 90 درجه است.

 

2- زاویه ی تند ( حاده ): کم تر از 90 درجه است.

 

3- زاویه ی باز ( منفرجه ): بیش تر از 90 درجه است.

 

  4- زاویه ی نیم صفحه : زاویه ای که اضلاع آن در امتداد یکدیگر باشند. که 180 درجه است.

 

5- زاویه ی تمام صفحه : زاویه ای که 360 درجه است.

 

  * نکته: تمامی شکل های چهار ضلعی و دایره همگی تمام صفحه اند و دارای 360 درجه اند.

 

6- دو زاویه متمّم: یعنی دو زاویه که مجموع شان 90 درجه باشد. مانند 30 و 60 درجه.                                                    

 

* متمم زاویه های زیر چند درجه است؟

 

( 48 = 42-90 )     48  : 42         ( 11 = 79-90 )    11  : 79            ( 27 = 63-90 )     27  : 63                    ( 78 = 12-90 )           78  : 12

 

7- دو زاویه مکمل: یعنی دو زاویه که مجموع شان 180 درجه باشد. مانند 40 و 140 درجه.

 

                        * مکمل زاویه های زیر را بنویسید. 

 

                            

 

          : 123            : 69              : 150            : 25 بايد از180 كم شود

 

*** چند سئوال در مورد زاویه های متمّم و مکمل ***

 

1- اگر دو زاویه متمم و اندازه ی یکی 4 برابر دیگری باشد، مکمل زاویه ی کوچک تر چند درجه است؟

 

مکمل زاویه ی کوچک تر 162 = 18 – 180    *     زاویه ی بزرگ تر 72 = 18 – 90   *    زاویه ی کوچک تر     18 = 5 ÷ 90           *    جمع نسبت  5 = 4 + 1

 

2- دو زاویه مکمل اند و اندازه ی یکی3 برابر دیگری 20 درجه بیش تر است. اندازه ی آن دو زاویه چند درجه است؟  

 

زاویه ی بزرگ تر     140 = 20 + ( 3 × 40 ) *    زاویه ی کوچک تر         40 = 4 ÷ 160 *          جمع نسبت    4= 3 + 1  *          160 = 20 – 180

 

3- اختلاف دو زاویه ی مکمل 40 درجه است ، آن دو زاویه را بیابید.

 

زاویه ی بزرگ تر =  110 = 2 ÷ ( 40 + 180 )     180 = مجموع

 

                        زاویه ی کوچک تر = 70 = 2 ÷ ( 40 – 180 )     40 = اختلاف

 

4- در شکل مقابل X   را بیابید.

 

راه حل :          70 = X          210 = X 3      30 + 180 = X 3                   180 = 30  - X 3                  180 = 30 -  X 2 + X

 

=======================================================================================================

 

           
    8- دو زاویه ی مجاور : یعنی دو زاویه که دارای رأس و یک ضلع مشترک باشند و ضلع مشترک بین دو ضلع دیگر قرار داشته باشد.

 

          در شکل مقابل 1O  و 2O مجاورند

 

            9- دو زاویه ی مجانب: یعنی دو زاویه  که هم مجاور و هم مکمل باشند.

 

          در شکل مقابل 1O  و 2O مجانب اند

 

        * نکته : زاویه ی بین دو نیمسازهای دو زاویه ی مجاور ، نصف مجموع آن دو زاویه است.

 

 

 

* دلیل: زاویه ی مشخص شده در شکل از دو جزء تشکیل شده، که هر جزء نصف یکی از دو زاویه ی اصلی است. پس کل این زاویه نصف مجموع دو زاویه ی اصلی است.

 

      * نکته: نیم ساز های دو زاویه ی مجانب بر هم عمودند.

 

* دلیل: طبق نکته ی قبل، زاویه ی نیمسازها، نصف مجموع دو زاویه، یعنی نصف 180 درجه ، یعنی 90 درجه است. 

 

                                          10- دو زاویه ی متقابل به رأس: یعنی دو زاویه که اضلاعشان در امتداد یک دیگر باشد.

 

* نکته: دو زاویه ی متقابل به رأس همواره مساوی اند. زاویه های 1 و 2  و زاویه های 3 و 4 متقابل به رأس اند و با هم برابرند.

 

=======================================================================================================

 

       
                    *** سئوال: زاویه های خواسته شده در شکل های زیر محاسبه کنید. ***

 

                                                                                                                                                                                                                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

**** موضوع ( 3 ) : زاویه ی بین عقربه های ساعت شمار و دقیقه شمار ****

 

* برای به دست آوردن زاویه ی بین عقربه های ساعت شمار و دقیقه شمار ساعت، عدد ساعت را در 30 و عدد دقیقه را در 5/5  ضرب می کنیم و جواب ها را از هم کم می کنیم.

 

* نکته: اگر حاصل بیش تر از 180 شد، آن را از 360 کم می کنیم.

 

* نکته : اگر عدد ساعت از 12 بیش تر باشد، 12 واحد از آن کم می کنیم.

 

مثال: در ساعت های زیر، زاویه ی بین عقربه های ساعت شمار و دقیقه شمار را بیابید.

 

160 = 110 – 270                           110 = 5/5 × 20                             270 = 30 × 9                      = 20 و 9 ( الف

 

105 = 60 – 165                  165 = 5/5 × 30                   60 = 30 × 2              2 = 12 – 14                = 30 و 14 (ب

 

126 = 234 – 360                234 = 66 – 300                  66 = 5/5 × 12                    300 = 30 × 10                        = 12 و 10 (ج

 

107 = 253 – 360                 253 = 77 – 330                  77 = 5/5 × 14                     330 = 30 × 11                        = 14 و 11 ( د

 

     = 10 : 23 (ه

 

==============================================================================================================================================================================================================

 

**** موضوع ( 4 ) : شمارش تعداد زاویه های درون یک زاویه *****

 

* - برای محاسبه ی تعداد زاویه های داخلی یک زاویه، زاویه های درونی آن را شماره گذاری نموده و اعداد آن را با هم جمع می کنیم.

 

مثال: در زاویه ی رو به رو چند زاویه دیده می شود؟         

 

تعداد زاویه های داخلی شکل       15 = 5 + 4 + 3 + 2 + 1

 

 

 

==============================================================================================================================================================================================================

 

**** موضوع ( 5 ) : مثلث ****

 

                                * مجموع زوایای داخلی هر مثلث 180 درجه است.

 

* در هر مثلث متساوی الساقین، دو زاویه ی مجاور به ساق مساوی اند.

 

 

 

* مثال: در شکل مقابل MB  و M C نیمسازند. اندازه ی زاویه ی M  را حساب  کنید.

 

 

 

==============================================================================================================================================================================================================

 

***** موضوع ( 6 ) : شمارش تعداد زاویه های قائمه در شکل *****

 

 

* برای محاسبه ی تعداد زاویه های قائمه ی یک شکل، ابتدا تعداد مربع های کامل آن را شمارش نموده و عدد 4 ضرب می کنیم سپس اگر زاویه های

 

خارج از شکل وجود داشته باشد آن ها را نیز شمارش می کنیم.

 

تعداد زاویه های قائمه ی شکل 58= 2 + ( 4 ×14 )

 

اگر يك خط به گوشه ي اين شكل اضافه كنيم مي شود                                     59   =58 + 1

 

***** موضوع ( 7 ) : چند ضلعی ها منتظم **** آزمون 2

 

* شکل های منتظم : به شکل هایی گفته می شود که، اندازه ی تمامی اضلاع و اندازه ی تمامی زاویه هایشان با هم برابر باشد. با توجّه به این ویژگی ها ، مربّع تنها چهار ضلعی است که منتظم خواهد بود.

 

     

 

 

 

              6 ضلعی منتظم                   5 ضلعی منتظم                        4 ضلعی منتظم ( مربع )             3 ضلعی منتظم ( مثلث متساوی الاضلاع)  

 

* تعداد خط های تقارن چند ضلعی های منتظم: 

 

* نکته: چند ضلع های منتظم به تعداد اضلاعشان دارای خطّ تقارن دارند.  بنابر این یک 5 ضلعی منتظم دارای 5 خطّ تقارن است.

 

* مجموع زاویه های چند ضلعی منتظم و غیر منتظم از فرمول زیر به دست می آید.

 

مجموع زاویه های چند ضلعی منتظم و غیر منتظم  = 180 × ( 2 –  تعداد اضلاع )

 

مثال: مجموع زوایای یک هشت ضلعی چند درجه است؟                  1080 = 180 × 6 = 180 × ( 2 –  8 )

 

* راه حلی دیگر : اگر در شكلي از يك رأس مثلث رسم كنيم سپس تعداد مثلث را در 180 ضرب كنيم اندازه ي زاويه هاي داخلي به دست مي آيد.

 

مثال : مجموع زوایای شش ضلعی رو به رو چند درجه است؟

 

                                             اندازه ي زاويه هاي داخلي                                                         

 

* اندازه ی هر یک از زاویه های چند ضلعی منتظم از فرمول زیر به دست می آید.

 

140 = 40 –  180 = ( 9 ÷ 360 ) –  180                            اندازه ی یک زاویه چند ضلعی منتظم = ( تعداد اضلاع ÷ 360 ) –  180

 

* برای به دست آوردن تعداد ضلع های یک چند ضلعی منتظم از فرمول زیر محاسبه می کنیم.

 

تعداد اضلاع یک چند ضلعی منتظم  = 2 + ( 180 ÷ مجموع زاویه ها )

 

مثال: مجموع زاویه ی های یک چند ضلعی 900 درجه است. تعداد اضلاع آن را بیابید.                        7 = 2 + 5 = 2 + ( 180 ÷ 900 )

 

* برای به دست آوردن تعداد قطرهای یک چند ضلعی که از یک رأس می گذرد از فرمول زیر استفاده می شود:

 

تعداد قطرهای یک چند ضلعی که از یک رأس می گذرد = 3 –   تعداد اضلاع

 

* مثال: از یک رأس یک 7 ضلعی چند قطر می گذرد؟

 

تعداد قطرهای یک هفت ضلعی که از یک رأس می گذرد      4 = 3 – 7

 

* برای به دست آوردن تعداد قطرهای یک چند ضلعی که از همه ی رأس های آن می گذرد از فرمول زیر استفاده می شود:

 

تعداد قطرهای یک چند ضلعی = 2 ÷ { تعداد ضلع ها × ( 3 –تعداد ضلع ها )}

 

* مثال: یک شش ضلعی دارای چند قطر است.                                                       9 = 2 ÷ ( 6 × 3 ) = 2 ÷ { 6 × ( 3 –  6 )}

 

* نکته: تنها 5 ضلعی منتظم که تعداد اضلاع آن با تعداد قطرها و خطوط تقارن آن برابر است.

 

* به عبارت دیگر یک 5 ضلعی منتظم 5 قطر و 5 خط تقارن دارد.

 

                * زاویه ی خارجی : در هر شکل، با ادامه دادن هر ضلع، زاویه ای ایجاد می شود که به آن زاویه ی خارجی می گویند. در اشکال زیر زوایای خارجی یک مثلث و یک 5 ضلعی را نشان داده ایم.

 

* هر زاویه ی خارجی و هر زاویه ی داخلی کنار آن مجانب هستند.

 

* هر زاویه ی خارجی یک چند ضلعی منتظم مساوی = تعداد اضلاع ÷ 360 می باشد.

 

* مثال : اندازه ی یک زاویه ی خارجی یک 3 ضلعی، 8 ضلعی،30 ضلعی،45 ضلعی، 900 ضلعی و ... ( شکل های مورد نظر منتظم هستند. )

 

4/0 = 900 ÷ 360                 8 = 45 ÷ 360            12 = 30 ÷ 360                    45 = 8 ÷ 360            120 = 3 ÷ 360

 

* نکته مهم: مجموع زاویه های خارجی هرچند ضلعی برابر با 360 درجه است. بنابراین مجموع زاویه های خارجی یک 7 ضلعی نیز 360 درجه است.

 

مثال جالب : فاصله ی نقاط A و B مساوی 5 سانتی متر است. چند نقطه به فاصله 4 سانتی متر از A و 3 سانتی متر از B  قرار دارند؟

 

حل : نقطه ی مورد نظر روی دایره ای به مرکز A و شعاع 4 شانتی متر و هم چنین روی دایره ای به مرکز B 

 

و شعاع 3 سانتی متر است. پس محل برخورد این دو دایره می شود محل نقطه ی مورد نظر ، با توجه به شکل ،

 

دو نقطه به عنوان جواب برای محل نقطه ی مورد نظر پیدا می شود.

 

==============================================================================================================================================================================================================

 

***** موضوع ( 8 ) : محاسبه ی اعداد ****

 

* برای جمع کردن اعداد متوالی از فرمول زیر می توان استفاده کرد.

 

مجموع اعداد متوالی = 2 : {(1 + تعداد اعداد) × (تعداد اعداد)}

 

مثال : مجموع اعداد متوالی تا عدد 50 چند می شود؟                1275 = 2 : (51) × (50) = 2 : (1 + 50) × (50)                         

 

* برای جمع کردن اعداد زوج متوالی از فرمول زیر می توان استفاده کرد.

 

مجموع اعداد زوج متوالی = (1 + تعداد اعداد زوج) × (تعداد اعداد زوج)

 

مثال : مجموع اعداد زوج متوالی تا عدد 44 چند می شود؟               

 

506 = 23 × 22 = ( 1+ 22 ) × (22)              تعداد اعداد زوج  22 = 2 ÷ 44               

 

* برای جمع کردن اعداد فرد متوالی اگر آخرین عدد زوج باشد، از فرمول زیر می توان استفاده کرد.  

 

مجموع اعداد فرد متوالی که آخرین عدد آن زوج = 4 : (تعداد اعداد × تعداد اعداد)

 

  مثال : مجموع اعداد فرد متوالی تا عدد 60 چند می شود؟           900 = 4 : (60 × 60 )    

 

* برای جمع کردن اعداد فرد متوالی اگر آخرین عدد فرد باشد، از فرمول زیر می توان استفاده کرد.

 

مجموع اعداد فرد متوالی که آخرین عدد آن فرد = (4 : مجموع دو عدد) × (عدد اول + عدد آخر)

 

مثال : مجموع اعداد فرد متوالی تا عدد 71 چند می شود؟        1296 = (4 : 72) × (1 + 71 )

 

* برای به دست آوردن عدد بزرگ تر از رابطه ی : عدد بزرگ تر 75 = 2 : ( 30 + 120 )                   2 : (عدد تفاضل + عدد مجموع)

 

* برای به دست آوردن عدد کوچک تر از رابطه ی : عدد کوچک تر 45 = 2 : ( 30 – 120 )                         2 : (عدد تفاضل – عدد مجموع) 

 

==============================================================================================================================================================================================================

فارسی

به نام خداوند جان آفرین            حکیم سخن بر زبان آفرین

دستور زبان و ادبیّات فارسی ششم ابتدایی

*** موضوع اول : روابط واژگانی  ***

* واژه ها از جهت نسبت و ارتباط چند گونه اند :

1- واژه های هم آوا (متشابه) : واژه هایی هستند که از جهت املایی متفاوت ولی از نظر آوایی ( تلفظ ) یکسان هستند. این واژه ها از دشواری های

املای فارسی هستند و باید با توجّه به معنای جمله شکل نوشتاری آن ها را در هر عبارت تشخیص داد:

* به عبارت دیگر: از جهت تلفّظ یکی، ولی از نظر املا و معنی متفاوتند.

مانند: صواب و ثواب، خوار و خار، ارز و ارض، آجل و عاجل، اثاث و اساس، خواستن و خاستن، حیاط و حیات، خویش و خیش، حول و هول، سیف و صیف،

الم و علم، تهدید و تحدید، رازی و راضی، قریب و غریب، سبا و صبا، تعویض و تعویذ، و ...

2- هم نویسه: واژه  هایی که شکل نوشتاری یکسان و لی تلفّظ متفاوت دارند:

*  به عبارت دیگر: از جهت املا یکی، ولی از جهت تلفّظ و معنی متفاوتند.

مانند: خورد و خورد، کره و کره، گرد و گرد، شل و شل، مشک و مشک، عالم و عالم، گله و گلّه، بنا و بنّا، ملک و ملک، مهر و مهر، سر و سر، شکر و شکر،

سحر و سحر، حسن و حسن و ...

3- هم آوا و هم نویسه : واژه هایی که از جهت نوشتار و تلفّظ یکسان هستند ولی معنای متفاوت دارند.

به عبارت دیگر: از جهت تلفّظ و املا یکی، ولی از جهت معنی متفاوتند.

مانند: شیر و شیر، سیر و سیر، کشید و کشید، گور و گور، روان و روان، شور و شور، باز و باز و ...

4- مخالف و متّضاد : واژه هایی که از جهت معنایی ضدّ هم هستند.

به عبارت دیگر: این کلمات از جهت معنی و مفهوم، ضد و عکس و مقابل یکدیگرند.

مانند: نور و ظلمت، خوب و بد، شب و روز، صلح و جنگ، روشن و تاریک، زشت و زیبا، بلند و کوتاه، کوچک و بزرگ، عمومی و خصوصی، گم نام و مشهور،

سیر و گرسنه، باز و بسته و ...

5- مترادف : این گونه کلمات از جهت معنی، یکی هستند و می توانند به جای هم به کار روند.

مانند: نور و روشنایی، جهل و نادانی ، صداقت و راست گویی، علم و دانش، صبر و شکیبایی، تند و سریع، غم و اندوه، منحوس و شوم، خانه و سرا و ...

6- همخانواده: همخانواده مخصوص واژه هایی است که از زبان عربی وارد زبان فارسی شده اند و دارای ریشه ی فعلی برمبنای سه حرف اصلی هستند: 

مانند: حکیم – حکم – احکام – محکوم ( ریشه ی فعلی : ح – ک – م )

عالم – تعلیم – علوم – معلّم – معلوم – اعلام – علاّمه  ( ریشه فعلی : ع – ل – م )

صادق – تصدیق – مصدّق – صدیق – صدّیق – صدیقه ( ریشه ی فعلی : ص – د – ق ) 

7- چند آوایی : واژه هایی که بنا به ضرورت هایی ( خصوصا در زبان شعر ) به دو شکل تلفّظ می شوند امّا شکل نوشتاری و معنای آن ها یکسان است:

مانند: استوار = استوار –  استوار ، روزگار = روزگار – روزگار ، یادگار = یادگار – یادگار ، آسمان = آسمان – آسمان ، مستمند = مستمند – مستمند

پاسبان = پاسبان – پاسبان ، آشکار = آشکار – آشکار و ...

*** موضوع دوم : نمونه هایی از آرایه های ادبی ***

** تشبیه **

* یکی از برجسته ترین جلوه های صور خیال در شعر فارسی تشبیه است که شاعر می کوشد در آن عنصر مشترک بین دو چیز را کشف نموده، برجسته سازد .

* در شعر گذشتگان کمتر شاعری را می توان یافت که از تشبیه و زیبایی های آن بهره نبرده باشد ؛ امّا آن چه در شعر معاصر جلب توجّه می کند تازگی تشبیهات است که نشان دهنده ی دید نو و کشف رابطه های تازه در پدیده هاست .

* تشبیه چیست ؟ تشبیه مانند کردن چیزی به چیز دیگر است یا به تعبیر دیگر ادّعای همانندی میان دو یا چند چیز است .

* مثال :

(( بلم آرام چون قویی سبکبال              به نرمی بر سر کارون همی رفت ))

در بیت بالا شاعر بلم ( قایق ) را به قو تشبیه کرده است و عنصر مشترکی که بین این دو بوده تا شاعر توانسته آن ها را به هم تشبیه کند آرام رفتن است .

* ارکان تشبیه

1- مشبّه : (رکن اول) چیزی یا کسی که قصد مانند کردن آن را داریم .

2- مشبّه به : (رکن دوم) کسی یا چیزی که مشبّه ، به آن مانند می شود .

3- وجه شبه : (رکن سوم) صفت یا ویژگی مشترک بین مشبّه و مشبّه به است که مورد نظر شاعر باشد .

4- ادات تشبیه : (رکن چهارم) واژه یا واژه هایی که نشان دهنده ی پیوند شباهت است ؛ از قبیل : چو ، چون ، مثل ، مانند ، به سان ، هم چون ، پنداری ، گویی و ...

* مثال : (( آه چه آرام و پر غرور گذشت / زندگی من چو جویباری غریبی / در دل این جمعه های ساکت متروک ))

 

مثال :

گرت ز دست بر آید چو نخل باش کریم               ورت ز دست نیاید چو سروو باش آزاد                                                   ((سعدی))

 

 

=====================================================================================================

** مراعات نظیر **

* مراعات نظیر در واقع تناسب معنایی بین واژه های سخن ادبی است. آوردن واژه هایی از یک مجموعه در شعر و نثر که از نظر جنس یا نوع یا مکان یا زمان یا همراهی و ... با هم تناسب داشته باشند.

مثال:

ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد                  چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد                                            (( حافظ ))

گل های:( ارغوان ، سمن ، نرگس ، شقایق ) در بیت بالا با هم تناسب دارند و از یک نوع هستند.

ابر و باد و مه خورشید و فلک در کارند              تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری                                           (( سعدی ))

واژه های: ( ابر ، باد ، ماه ، خورشید ، فلک ) با هم تناسب دارند.

نفس خروس بگرفت که نوبتی بخواند                    همه بلبلان بمردن و نماند جز غرابی                                          (( سعدی ))

واژه های: ( خروس ، بلبل ، غراب ) تناسب دارند.

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو                   یادم از کشته ی خویش آمد و هنگام درو                                          (( حافظ ))

واژه های: ( مزرع ، داس ، سبز ، کشته ، درو ) با هم مراعات نظیر دارند.

چو دود بی سر و سامان شدم که برق بلا             به خرمنم زد و آتش در آشیانه گرفت                                               (( سایه ))

واژه های: ( دود ، برق ، خرمن ، آتش ) مراعات نظیر دارند.  

=====================================================================================================

**کنایه چیست؟ **

* کنایه پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح به سخنی گفته می شود که دارای دو معنی نزدیک و دور باشد. ذهن ما از معنای اولیه و نزدیک به معنی دور منتقل می شود. فهم کنایه معمولا از طریق استدلال و دریافت معنی (معنی دور) صورت می گیرد. به عنوان مثال به بیت زیر توجه کنید:

هنوز از دهن بوی شیر آیدش              همی رای شمشیر و تیر آیدش                                                                «فردوسی»

«بوی شیر از دهان آمدن» کنایه است. معنای اولیه و نزدیک همان است که کسی شیر خورده باشد و دهانش بوی شیر بدهد؛ اما منظور گوینده این معنا نیست بلکه معنای دوم و دور است؛ چون کسی که شیر خورد کودک است و بی تجربه؛ لذا بوی شیر از دهان آمدن کنایه از نا پختگی و بی تجربگی است.

* کنایه به سه طریق آورده می شود.

1- کنایه با بیان نشانه:

گوینده با بیان نشانه ی یک چیزیا حالت، درصدد است تا مخاطب به مقصود دست یابد. مثال:

نرفتم به محرومی از هیچ کوی                چرا از در حق شوم زرد روی                                                                          «سعدی»

«زرد روی شدن» بارز ترین نشانه ی شرمندگی و بی نصیبی است.

2- کنایه با بیان نمونه:

گوینده با بیان نمونه و تمثیل یک چیز می خواهد مخاطب را به مقصود برسد. مثال:

از مکافات عمل غافل مشو                              گندم از گندم بروید جو ز جو                                                              «سعدی»

مصراع دوم بیان نمونه و تمثیلی است جهت معنای مصراع اول.

3- کنایه با بیان علت و دلیل:

گوینده علت کاری را به جای آن کار بیان می کند که در زبان روزمره بسیار رایج است. مثال:

«قیمت مقطوع است» این کنایه دلیلی است برای چانه نزدن.

کنایه معمولا باعث تامل و درنگ و اعجاب خواننده می شود و چون ادعای خود را با دلیل همراه می سازد قدرت قانع کردن  تاثیرگذاری بر مخاطب را دارد.

* نمونه های کنایه :

عابدانی که روی بر خلق اند                             پشت بر قبله می کنند نماز                                                                   «سعدی»

روی بر خلق داشتن و پشت به قبله نماز خواندن کنایه از ریاکاری و از خدا بریدن است.

حافظ نه حد ماست چنین لاف ها زدن                پای از گلیم خویش چرا بیشتر کشیم                                                       «حافظ»

«پای از گلیم بیشتر کشیدن» کنایه از تجاوز کردن از حد خود است.

ای دریده یوسفان را پوستین از راه ظلم                باش تا گرگی شوی و پوستین خود دری                                                  «سنایی»

«پوستین دریدن» کنایه از عیب و بدی کسی را گفتن و غیبت کردن است.

خوش بود گر محک تجربه آید به میان                              تا سیه روی شود هر که در او غش باشد                                                «حافظ»

«سیه روی شدن» کنایه از شرمنده شدن و افشا شدن است.

هرکه او خورده نیست دود چراغ                                   ننشیند به کام دل به فراغ

«دود چراغ خوردن» کنایه از تحمل رنج و زحمت است.

=====================================================================================================

** تضمین **

تضمین در لغت به معنی (( گنجاندن )) است و آن آوردن آیه ، حدیث یا شعر از شاعر دیگر یا متنی دیگر در خلال کلام است به شکلی که شائبه ی سرقت در آن نباشد و نام آن شاعر ذکر شود.

مثال:

خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم                 کز نسیمش (( بوی جوی مولیان آید همی ))                               (( حافظ ))

در بیت بالا حافظ یک مصراع از رودکی را در ضمن غزل خود آورده است. بیت رودکی این است.

بوی جوی مولیان آید همی                              یاد یار مهربان آید همی                                                      (( رودکی ))

زینهار از قرین بد زهنار                       (( و قنا ربّنا عذاب النار ))                                                         (( سعدی ))

سعدی در بیت بالا آیه  ای از قرآن مجید را تضمین کرده است.

=====================================================================================================

** تشخیص یا جان بخشی به اشیاء **

اگر صفات و ویژگی های انسان  به اشیای بی جان نسبت داده شود و آن ها را موجود زنده و انسان تلّقی کنیم، جان بخشی به اشیاء می گویند.

مثال:

گل بخندید و باغ شد پدرام                             ای خوشا جهان در این هنگام

گل به انسان تشبیه شده و خندیدن که صفت انسانی است به گل نسبت داده شده است.

* چنانچه چیزی مورد خطاب قرار گیرد به این معنی است که آن شیء یا چیزی انسان تصور شده است و به آن جان بخشیده ایم و لذا یک نوع تشخیص محسوب می شود.

مثال:

ای نیسم سحر آرامگه یار کجاست             منزل آن مه عشق کش عیّار کجاست؟                                              (( حافظ ))

نسیم سحر خطاب قرار گرفته و انسان فرض شده است و لذا یک تشخیص است.

به مرگ سیاوش سیه پوشد آب                                 کند زار نفرین بر افراسیاب                                                (( فردوسی ))

در بیابان گربه به شوق کعبه خواهی زد قدم           سرزنش ها گر کند خار مغیلان غم مخور                                    (( حافظ ))

=====================================================================================================

* مبالغه : اغراق 

* اغراق ادعای  وجود صفتی در کسی یا چیزی که بر اساس عرف و عادت معمول پذیرفته نیست. به تعبیر دیگر آن صفت به اندازه ای است که حصول آن یا محال است یا بیش از حد معمول است .

بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران                      کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران                              «سعدی»

گریستن مانند ابر بهاری و ناله از سنگ برخاستن خلاف عادت و عرف است.

* ارزش و زیبایی اغراق

1- اغراق از اسباب زیبایی و مخیل شدن شعر و نثر است و بدین وسیله شاعر معانی بزرگ را خرد و مفاهیم کوچک را بزرگ جلوه می دهد به شکلی که غیرممکن را طوری ادا نماید که ممکن به نظر آید.

2- اغراق ذهن خواننده را به تلاش و تکاپو وا می دارد که سبب لذت ادبی می شود.

* نمونه های اغراق

1- اگر سنگ خارا به چنگ آیدش           شود موم و از موم ننگ آیدش                                                     «فردوسی»

2- آه سعدی اثر کند در سنگ                        نکند در تو سنگدل تاثیر                                                   «سعدی»

3- من زنی را دیدم نور در هاون می کوبید/من گدایی را دیدم در به در می رفت آواز چکاوک می خواست/ من قطاری دیدم روشنایی می برد/

                                                                                                                                «سهراب سپهری»

4- خروش آمد از باره ی هر دو مرد                   تو گفتی بدرید دشت نبرد                                                   «فردوسی»

5- گر برگ گل سرخ کنی پیراهنش را                   از نازکی آزار رساند بدنش را                                                             «طرب اصفهانی »

6- سنگ هم به حال من گریه کند برجاست  بی تو زنده ام یعنی مرگ بی اجل دارم                                                      «بیدل»

7- نه کرسی فلک نهد اندیشه زیر پای                 تا بوسه بر رکاب قزل ارسلان زند                                          «ظهیر فارابی»

8- به زیورها بیارایند وقتی خوبرویان را                تو سیمین تن چنان خوبی که زیورها بیارایی                                         «سعدی»

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع سوم: معانی متفاوت پسوند (( گاه )) ***

* پسوند (( گاه )) هم به عنوان پسوند زمان و هم پسوند مکان استفاده می شود.

مثال :   پسوند (( گاه )) به عنوان زمان : شامگاه – صبحگاه – سحرگاه و ...

مثال :   پسوند (( گاه )) به عنوان مکان : آرایشگاه – خوابگاه – دانشگاه – ایستگاه – فرودگاه – توقّفگاه – تعمیرگاه – درگاه – آزمایشگاه – چراگاه – گذرگاه – آسایشگاه و ...

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع چهارم: تعریف جمله و انواع آن ***

* تعریف جمله: جمله از ترکیب و به هم پیوستن یک یا چند کلمه که پیام یا معنی کاملی را برسانند، به وجود می آید.

مثال: زهرا دیروز با مادرش به بازار رفت.

* انواع جمله :

1- جمله ی خبری: جمله ای است که دارای خبری برای شنونده باشد و نشانه آن نقطه است.

مثال: انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره)، به پیروزی رسید.

2- جمله ی پرسشی: جمله ای است که در آن در باره ی کار یا موضوعی پرسشی مطرح می شود و نشانه ی آن علامت پرسش (؟) است.

مثال:   

* آیا شما دیروز لباس خریدید؟     

* چرا از فرصت ها استفاده نمی کنید؟

3- جمله ی تعجّبی یا عاطفی: جمله ای است که در آن یکی از عواطف انسانی مانند: خشنودی، خشم، آرزو، دعا، تعجّب، تأسف، نفرت، تحسین و ... را

نسبت به افراد وجهان پیرامون خود بیان می کنیم و نشانه ی آن علامت ( ! ) که در پایان جمله قرار می گیرد.

* جمله های عاطفی معمولا با واژه هایی مثل : چه، عجب، آفرین، افسوس، احسنت و مانند آن به کار می روند. 

مثال: چه گل زیبایی! ، ای کاش در عاشورا حسینی می بودم ! ، چه روز با شکوهی !، عجب هوای تمیزی ! ، افسوس از این عمر گرانمایه که بگذشت! ، دریغ و درد که غافل از کار خویشتنم !  و ...

4- جمله ی امری: جمله ای است که در آن انجام دادن کاری از کسی می خواهد و نشانه ی آن در ابتدای فعل حرف  ((ب)) می آید و  علامت نقطه در پایان جمله است.

* فعل های امر تنها با دوم شخص مفرد ( ضمیر : تو ) و دوم شخص جمع ( ضمیر: شما ) به کار می روند.

مثال: بخوان / بخوانید  -  برو /  بروید  و ...

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع پنجم : نهاد و گزاره ***

* هر جمله از دو قسمت تشکیل می شود: نهاد و گزاره

نهاد: قسمتی از جمله است که در باره ی آن خبری داده می شود.

گزاره: خبری است که در مورد نهاد داده شده است.

* نکته ی مهم : چگونگی جدا نمودن نهاد از گزاره در جمله ها:

برای جدا سازی نهاد و گزاره در جمله، ابتدا باید آن جمله را با استفاده از کلمات پرسشی مانند: (( چه کسی؟ یا چه کسانی؟ )) و (( چه چیزی؟ یا چه

چیزهایی؟ )) به صورت سئوالی در آوریم.

* نکته ی مهم : برای فاعل جمله ای که زنده باشد (( چه کسی؟ یا چه کسانی؟ )) و برای فاعل جمله هایی که غیر زنده باشد،(( چه چیزی؟ یا چه چیزهایی؟ )) می آید. 

مثال (1):         علی به بازار رفت. می پرسیم چه کسی به بازار رفت؟ جواب : علی.

در این جا پاسخ سئوال ما همان نهاد است و بقیّه ی جمله گزاره است. علی نهاد است و به بازار رفت، گزاره ی جمله.  

مثال (2):         میوه های پاییزی خوردنی هستند. می پرسیم ، چه چیزهایی خوردنی هستند؟ جواب: میوه های پاییزی.

در این جا پاسخ سئوال ما همان نهاد و بقیّه ی جمله گزاره است. میوه های پاییزی نهاد و خوردنی هستند، گزارهی جمله. 

- گاه نهاد در جمله حذف می شود. مانند: به کتابخانه رفته بودم. در این صورت از روی فعل، نهاد را تشخیص می دهیم. ( من کتابخانه رفته بودم.)

=====================================================================================================

** از نظر تقسیم بندی جمله به نهاد و گزاره، چهار نوع جمله داریم **

1- گاهی جمله ی ما، نهاد و گزاره ی آن هر دو فقط از یک کلمه درست شده اند.        مانند: شیشه  شکست.

2- گاهی جمله ی ما، نهاد آن یک کلمه و گزاره ی آن چند کلمه است.            مانند: علی  به مدرسه رفت.

3- گاهی جمله ی ما، نهاد آن چند کلمه و گزاره ی آن یک کلمه است.            مانند: شاگردان کلاس پنجم  آمدند.

4- گاهی جمله ی ما، نهاد و گزاره آن هر دو از چند کلمه درست شده اند.       مانند: ملّت آزاده ی ایران ، زیر بار ذلّت نمی روند.

*** موضوع ششم: مصراع، بیت، قافیه و ردیف ***

* مصراع: یک نیم بیت را مصراع می گویند. مصراع در لغت به معنی یک لنگه.

مثال: ماه فرو ماند از جمال محمّد (( مصراع اول ))              سرو نباشد به اعتدال محمّد (( مصراع دوم ))

* بیت: دو نیم بیت یا دو مصراع در کنار هم قرار بگیرند، یک بیت را تشکیل می دهند.

مثال: سعدی، اگر عاشقی کنی و جوانی                عشق محمّد بس است و آل محمّد  (( بیت ))

* قافیه: به کلماتی گفته می شود که در آخر مصراع های هر بیت می آیند. از نظر وزن و آهنگ یکی هستند و حرف یا حروف آخرشان یکی است، امّا

از نظر معنی با هم فرق دارند.

مثال: (1)          علی آن شیر خدا شاه عرب                  الفتی داشته با این دل شب

مثال: (2)         فجر تا سینه ی آفاق شکافت                  چشم بیدار علی خفته نیافت

در بیت اول: کلمه های عرب و شب و در بیت دوم کلمه های شکافت و نیافت قافیه هستند.  

* ردیف: به کلماتی گفته می شودکه درآخر مصراع ها بعد از قافیه می آیند وعیناً تکرار می شوند.از نظر وزن وآهنگ یکی واز نظر معنی هم یکی هستند.

مثال: (1)         توانا بود هر که دانا بود                       زدانش دل پیر برنا بود

مثال: (2)         از وی که گذشت هیچ از او یاد مکن                 فردا که نیامده است فریاد مکن

- در بیت اول کلمه های (( بود )) و (( بود )) و در بیت دوم مکن و مکن ردیف هستند.

- دربیت اول کلمه های (( دانا )) و (( برنا )) و در بیت دوم کلمه های یاد و فریاد قافیه هستند. 

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع هفتم : فاعل ، مفعول و فعل ***

* تعریف فاعل: کسی که کاری از او سر بزند. به عبارتی دیگر: فاعل کننده ی کار است.

مانند:   علی به مدرسه رفت. ( علی فاعل )           خانواده ی من به مسافرت می روند. ( خانواده ی من : فاعل )

* تعریف مفعول: مفعول کسی است که کار فاعل بر روی آن صورت می گیرد و نشانه ی مهّم آن حرف (( را )) که بعد از مفعول می آید.

مانند:   فاطمه سیب را خورد. ( سیب : مفعول ) حمید و حسین تکالیف خود را به موقع انجام دادند. ( تکالیف : مفعول )

نکته ی مهم: جایگاه مفعول در جمله: مفعول، معمولاٌ پس از نهاد یا فاعل و پیش از فعل می آید. مانند: ( شیوا کتاب را برد.)

* تعریف فعل : فعل کلمه ای است که بر انجام دادن کاری یا داشتن حالتی در یکی از زمان های گذشته، حال و یا آینده دلالت کند.

مانند:   هوا سرد است. علی شیر را خورد. پزشک بیمار را معالجه کرد.

کلمه های : است ، خورد و معالجه کرد همگی فعل جلمه ها هستند.

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع هشتم : انواع فعل از نظر زمان ***

* هر فعل در سه زمان: ماضی ، مضارع و مستقبل انجام می شود.

1- فعل ماضی یا گذشته: فعلی است که انجام آن در زمان گذشته صورت گرفته باشد.

* نشانه های فعل ماضی: دیدم ، دیده ام ، دیده بودم ، می دیدم ، دیده باشم ، داشتم می دیدم ، دیده بوده ام.

2- فعل مضارع یا حال: فعلی است که انجام آن در زمان حال صورت گرفته است.

* نشانه های فعل مضارع: می خورم ، بخورم ، خورم ، دارم می خورم .

3- فعل مستقبل یا آینده: فعلی است که انجام آن در زمان آینده صورت خواهد گرفت.

نشانه ی فعل آینده: خواهم – خواهی – خواهد – خواهیم – خواهید – خواهند که به صورت پیشوند به فعل ماضی اضافه می شوند.مانند: خواهیم رفت 

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع نهم : علائم جمع در زبان فارسی و عربی ***

* علائم جمع رایج در زبان فارسی عبارتند از: (ان) ، (ها) و (گان) *

1- علامت جمع (ان): این علامت برای کلمات مفرد که آن کلمه به یک موجود زنده تعلق دارد. به شرطی که آن کلمه به  (ـه یا ه ) پایان نیافته باشد.

مانند: درخت: درختان ، اسب : اسبان ، گاو: گاوان و ...

* نکته ی مهم : اگر کلمه ی مفردی به (ان) پایان یافته باشد، برای جمع بستن آن با علامت (ان) نیاز به حرف (ی) می باشد.

مانند: مردم ایران: ایرانیان ، مردم همدان: همدانیان و ...

* نکته ی مهم: برخی از کلمات مفردی که به (ان) پایان یافته باشند ولی نمی توان آن ها را با علامت (ان) جمع بست.

مانند: انسان که با علامت (ان) جمع بسته نمی شود. و فقط با علامت جمع (ها) جمع بسته می شود.

2- علامت جمع (ها): این علامت برای کلمات مفرد که آن کلمه به یک موجود زنده و غیر زنده به کار می رود.

مانند: بچّه : بچّه ها ، دیوار : دیوارها ، انسان : انسان ها ، میز : میزها ، میوه : میوه ها و ...

* نکته ی مهم : کلمات مفرد به هر شکلی که باشند با علامت (ها) جمع بسته می شوند.

* نکته ی مهم : کلمه هایی که ذاتاً  مفرد باشند، هیچگاه جمع بسته نمی شوند.

مانند: کلمه های ایران ، خلیج فارس ، قم و ...

3- علامت جمع (گان) : این علامت برای کلمات مفردی که به حرف ( ـه یا ه ) پایان یافته باشد.

مانند: زنده : زندگان ، رفته : رفتگان ، فرشته : فرشتگان ، مرده : مردگان، شیفته : شیفتگان و ...

* علائم جمع در زبان عربی : (ون) ، (ین) و (ات) : از این علائم فقط علامت جمع ( ات ) در زبان فارسی رایج شده است.*

مثال : مومن : مومنین – مسلم : مسلمین – مجروح : مجروحین و ...

مثال : کافر : کافرون – روحانی : روحانیون –  عابد : عابدون و ...

مثال : تغییر : تغییرات – جمله : جملات –  کلمه : کلمات –  تعطیل : تعطیلات و ...

* نکته ی خیلی مهم: در زبان فارسی، جمع بستن با هر علامت، به روان و معمول بودن آن باید توجّه کرد و به طور کلّی از نظر ادبیّات فارسی پذیرفته شده باشد.

* جمع مکسّر : جمعی است که در آن، صورت مفرد در هم شکسته می شود و حروفی اضافه یا کم می گردد.

مثال : مسجد : مساجد – کتاب : کتب – علم : علوم – فن : فنون و ...

* نکته ی مهم : در جمع مکسّر قانون خاصّی وجود ندارد. جمع مکسّر قابل جمع بستن نیست.(( یعنی نمی توان را دوباره جمع بست.))

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع دهم: برخی از انواع اسم ***

1- اسم ساده : به اسمی گفته می شود که از یک جزء معنی دار ساخته شده باشد و نتوان آن را به دو جزء یا بیشتر تقسیم کرد.

مانند : قلم، کتاب، معلّم، سنگر و ...

2- اسم غیر ساده (( مرکّب )) : به اسمی گفته می شود که از یک جزء بیشتر باشد و بتوانیم آن را به دو جزء یا بیشتر تقسیم کنیم .

مانند : دانشمند – مردانه – بی وفا – سرتاسر – کتابخانه –  پیامبر – کار گر – لغت نامه و ...

3- اسم جمع : به اسمی گفته می شود که در ظاهر مفرد بوده و علامت جمع نداشته باشد ولی در معنی جمع بوده و بر بیش از یکی دلالت کند.

مانند : مردم – گلّه – سپاه – قوم – طایفه – قبیله – گروه – لشکر – ملّت  و ...

* نکته ی مهم : اسم جمع را می توان جمع بست که به آن در اصطلاح (( جمع در جمع )) می گویند.

مانند : مردم :مردمان –  سپاه : سپاهیان –  گلّه : گلّه ها –  قوم : اقوام –  قبیله : قبایل –  گروه : گروه ها –  لشکر:لشکریان –  ملّت : ملل – طایفه : طوایف و ...

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع یازدهم : برخی از قالب های شعر فارسی ***

1- قصیده

قصیده شعری است که در آن قصد خاصی باشد از قبیل: مدح،موعظه، توصیف و... که مصراع اول با مصراع های زوج آن هم قافیه می شود. حداقل ابیات آن پانزده بیت و حداکثر تا شصت، هفتاد بیت می رسد.

* از قصیده سرایان مشهور شعر فارسی می توان از رودکی، خاقانی، منوچهری، مسعود سعد سلمان، انوری، سعدی، ناصر خسرو، فرخی سیستانی، قاآنی، ملک الشعرای بهار، امیری فیروزکوهی، حمیدی شیرازی و مهرداد اوستا نام برد.

در پایان ابیاتی از یکی از قصاید معروف و زیبای سعدی آورده می شود:

بس بگردید و بگردد روزگار                             دل به دنیا در، نبندد هوشیار

ای که دستت می رسد کاری بکن                      پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار

تا بدانند این خداوندان ملک                            کز بسی خلق است دنیا یادگار

نام نیکو گر بماند زآدمی                                  به کزو ماند سرای زرنگار

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست                                   ای برادر سیرت زیبا بیار

آدمی را عقل باید در بدن                                ورنه جان در کالبد دارد حمار

=====================================================================================================

2- غزل

واژه ی غزل به معنی حدیث عشق و عاشقی است و چون این نوع شعر بیانگر سخنان عاشقانه است آن را غزل نامیده اند. غزل در واقع مهم ترین قالب شعر فارسی و شناسنامه ی ذوق ایرانیان و فارسی زبانان است.

* ساختار غزل

غزل شعری است که مصراع اول آن با مصراع های زوج ابیات دیگر هم قافیه می شود. حداقل ابیات غزل 3  ، 4 بیت و حداکثر 14 ،15 بیت است و محتوایی عاشقانه و عارفانه دارد و شاعران معمولا تخلص خود را در پایان غزل می آورند.

* غزل سرایان مشهور شعر فارسی

بی تردید حافظ، سعدی، مولوی، سعدی، صائب تبریزی و سنایی از غزل سرایان نامدار در عرصه ی شعر کهن هستند و رهی معیری، شهریار، فرخی یزدی، عماد خراسانی، سیمین بهبهانی و هوشنگ ابتهاج برجسته ترین غزل سرایان معاصر به شمار می روند.

* غزلی از سعدی:

آمدی وه که چه مشتاق و پریشان بودم                           تا برفتی ز برم صورت بی جان بودم

نه فراموشیم از ذکر تو خاموش نشاند                              که در اندیشه ی اوصاف تو حیران بودم

بی تو در دامن گلزار نخفتم یک شب                              که نه در بادیه ی خار مغیلان بودم

زنده می کرد مرا دم به دم امید وصال                               ورنه دور از نظرت کشته ی هجران بودم

به تولای تو در آتش محنت چو خلیل                              گوییا در چمن لاله و ریحان بودم

تا مگر یک نفسم بوی تو آرد دم صبح                            همه شب منتظر مرغ سحرخوان بودم

سعدی از جور رفاقت همه روز این می گفت                      عهد بشکستی و من بر سر پیمان بودم

=====================================================================================================

3- قطعه

قطعه: معنای لغوی قطعه با مفهوم اصطلاحی آن هماهنگی دارد چون قطعه در لغت به معنی تکه ای یا پاره ای از یک چیز است و این نوع شعر نیز چون پاره ای از اواسط قصیده است به این نام خوانده می شود.

* ساختار قطعه

به مجموعه ی  ابیاتی که مصراع های زوج آن هم قافیه باشند، قطعه گفته می شود. حداقل ابیات قطعه دو بیت و حداکثر آن 15 ،16 بیت است. این نوع شعر دارای وحدت موضوع و محتواست و در تمام دوران های شعر فارسی رایج بوده است.

* قطعه سرایان مشهور شعر فارسی

در میان شاعران گذشته ابن یمین و انوری مشهور ترین قطعه ها را سروده اند و در میان شاعران معاصر می توان باز پروین اعتصامی، ملک الشعرای بهار و ایرج میرزا نام برد.

* قطعه ای از سعدی

گلی خوشبوی در حمام روزی                          رسید از دست محبوبی به دستم

بدو گفتم که مشکی یا عبیری؟                          که از بوی دلاویز تو مستم

بگفتا من گلی ناچیز بودم                                 ولیکن مدتی با گل نشستم

کمال همنشین بر من اثر کرد                               و گرنه من همان خاکم که هستم

=====================================================================================================

4- مثنوی

مثنوی که آن را« مزدوج» هم می گویند به معنی «دوتایی» است و این نامگذاری با ساختار این قالب شعری هماهنگی دارد. این قالب شعری از اختراعات خاص ایرانیان است و در شعر عرب سابقه نداشته.

* در شروع شعر فارسی شاعرانی مانند:

رودکی، شهید بلخی به این قالب توجه نمودند و فردوسی در نظم بزرگ ترین حماسه ی ایرانیان از این قالب بهره جسته. هم چنین فخرالدین اسعد گرگانی در «ویس و رامین»، نظامی در «خمسه»ی خود و خاقانی و سنایی برای سرودن داستان ها و تمثیلات خود رویکرد ویژه ای به این قالب داشته اند. مولانا در خلق «مثنوی معنوی» و عطار در سرودن «منطق الطیر» و سعدی در «بوستان» از این قالب بهره گرفته اند.در شعر معاصر می توان از مثنوی «عقاب» دکتر خانلری و «بت شکن بابل» از حمیدی شیرازی نام برد.

* مثنوی شعری است که در هر بیت قافیه ی مستقلی آورده می شود؛ یعنی دو مصراع هر بیت قافیه ی جداگانه دارد و قافیه ی بیت بعد تغییر می کند اما وزن همه ی ابیات یکی است.

* مثال از بوستان سعدی:

یکی قطره باران ز ابری چکید                           خجل شد چو پهنای دریا بدید

که جایی که دریاست من کیستم                        گر او هست حقا که من نیستم

سپهرش به جایی رسانید کار                             که شد نامور لؤلؤ شاهوار

تواضع کند هوشمند گزین                                 نهد شاخ پر میوه سر بر زمین

=====================================================================================================

5- رباعی

یکی از محبوب ترین قالب های شعری در بین شاعران ایران، رباعی است.

* ساختار رباعی

رباعی شعری است دارای چهار مصراع که مصراع های اول و دوم و سوم و چهارم حتما باید هم قافیه باشند؛ اما در مصراع سوم شاعر مختار است که قافیه بیاورد یا نیاورد. مثال:

هنگام سپیده دم خروس سحری                        دانی که چرا همی کند نوحه گری؟

یعنی که نمودند در آیینه ی صبح             کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری                                                       «خیام»

=====================================================================================================

6- دو بیتی

دو بیتی معمولا با زبانی عامه فهم سروده می شود و کاربردی ساده دارد و اغلب به گویش های محلی سروده می شود. این قالب شعری و وزن آن را مرحوم ملک الشعرای بهار یادآور اوزان شعری دوران ساسانیان می داند.

* ساختار دو بیتی

دو بیتی شعری است مرکب از دو بیت یا چهار مصراع که همانند رباعی مصراع های اول و دوم و چهارم حتما باید هم قافیه باشند و مصراع سوم معمولا قافیه ندارد؛ اما شاعر می تواند آن را هم قافیه کند. مثال :

سحرگه برگ گل ترشد ز شبنم                           نسیم آهسته زلفش ریخت برهم

بیاور عطر زلفش سوی فایز                             مرا فارغ کن از غم های عالم                                                                  «فایز دشتستانی»

* دو بیتی سرایان شعر فارسی

بابا طاهر همدانی و فایز دشتستانی از مشهورترین دوبیتی سرایان گذشته هستند. مهدی اخوان ثالث، سیاوش کسرایی، قیصر امین پور، حسن حسینی و هوشنگ ابتهاج از دوبیتی سرایان شعر معاصر به شمار می روند.

* نمونه ی دوبیتی:

زدست  و دیده و دل هر دو فریاد                     که هرچه دیده بیند دل کند یاد

بسازم خنجری نیشش ز فولاد                          زنم بر دیده تا دل گردد آزاد                                                                 «بابا طاهر»

==========================================================================================================================================================================================================

*** موضوع دوازدهم : انواع قید ***

* وجود قید در جمله ضروری نیست.

1- قید زمان : امروز – در آن هنگام – پیوسته – همیشه – گاه – گاهی – ناگاه – ناگهان – همواره – دیر – زود – بامداد – دوش – پار – پیرار – شب – روز- در دم و ... 

2- قید مکان : بالا – پایین – فرود – چپ – راست – پیش – پس – آن جا – هر جا – درون – برون – همه جا و ... 

3- قید مقدار : بیش – کم – بیسار – اندک – پاک – سراسر – یکسر – بسی – بسا – چند – چندان – فراوان – و ...

4- قید حالت : شادی کنان – خندان – گریان – نالان – وحشت زده – دلیرانه – شاد- غمگین – پریشان – اندوهگین – و ...

5- قید نفی : هرگز – اصلاً – نه – هیچ – به هیچ وجه – به هیچ رو – ابداً – مطلقاً و ...

6- قید تأکید : آری – بی گمان – بلکه – راستی – هر آینه – بی چون و چرا – البته – لابد – ناچار – بدرستی – بی چند وچون و ...

7- قید کیفیّت : خوب – بد – زشت – زیبا – راست – کج – یواش یواش – به آرامی – آهسته – شتابان – پاورچین پاورچین و ...

* قید کیفیّت در جواب پرسش چگونه، از فعل می آید.

مانند: خسرو سوار بر اسب، شتابان به سوی قلعه آمد.       چگونه آمد؟ شتابان ، شتابان قید است.  

8- قید پرسش : برای چه – آیا – چون – کی – کجا – چرا – چطور – چگونه  و ...

9- تأسّف : افسوس – متأسّفانه – آه – وای – دریغا – حسرتا و ... 

10- قید تعجّب : چه عجب – عجبا – شگفتا و ...

11- قید شک و تردید : شاید – احتمالاً و ... 

12- قید ترتیب : زیبایی – دمادم – نخست – درآغاز – دسته دسته – یکان یکان – پی در پی – یکی یکی و ... 

13- قید آرزو : کاشکی – کاشی – ای کاش و ...

14- و قید های دیگر ... 

* واژه ها عربی تنوین دار معمولاً در زبان فارسی قید هستند.

 

 

علوم

 

*****درس اول : زنگ علوم *****

* مسائل زندگی روزانه و حل آن ها *

* در زندگی روزمره با مسایل متعددی رو به رو هستیم که برای حل این مسائل روش های گوناگونی وجود دارد امّا باید بیاموزیم که حتی با کوچک ترین مسایل نیز باید برخورد علمی داشته باشیم، به همین منظور در ابتدای این کتاب با مراحل یک کارعلمی آشنامی شویم.

* مراحل روش علمی :      

1- ایجاد مسئله               2- مشاهده                            2- جمع آوری اطلاعات و طبقه بندی آن                   3- پیش بینی      

4- فرضیه سازی             5- آزمایش و تکرارآن                 6- تفسیر یافته                                   7- نظریه

1) مشاهده: اولین مرحله ازکارعلمی استفاده ی دقیق ازحواس پنج گانه به خصوص حس  بینایی می باشد. مشاهده بیان آن چه رخ می دهد یا به کارگیری حواس مختلف به منظورجمع آوری اطلاعات درباره ی پدیده ها با اشیاء است.

2) ایجاد پرسش، جمع آوری اطلاعات و فرضیه سازی: هنگامی که با مسئله ای مواجه می شویم برای حل مسئله بعد از جمع آوری اطلاعات لازم فرضیه سازی می کنیم.

* فرضیه سازی به معنای کوشش برای توضیح یک پدیده یا ارائه راه حل برای مسئله است. بنابراین بدیهی است که فرضیه ها ممکن است درست یا نادرست باشند.فرضیه ها موردآزمایش قرار می گیرند تا بتوان در مورد درستی یا نادرستی آن ها قضاوت کرد.

3)آزمایش فرضیه: درآزمایش همه عوامل ثابت است به غیرازیک عامل. یادداشت برداری و ثبت نتایج از مهم ترین بخش های آزمایش است. اگر در طی آزمایش ها مشخص شد که همه فرضیه های ما غلط بوده اند لازم  است تا به مرحله قبل باز گردیم و فرضیه جدیدی ارائه دهیم.

4) ارائه ی نظریه: در صورت که از آزمایش های گوناگون نتیجه ی واحدی به دست آید با نتایج تقریباً به یکدیگر نزدیک باشند از آن آزمایش ها نتیجه گیری می شود. تا با استفاده از آن نتیجه گیری بتوان نظریه ارائه داد.

* نظریه : فرضیه ای است که درستی آن به وسیله آزمایش به اثبات رسیده است.

*علم چیست؟ کنجکاوی کردن را،آگاهی داشتن درباره ی واقیعت های جهان را و فعالیتی برای جمع آوری اطلاعات درباره ی جهان را علم می گویند.

* الکتریسیته ساکن چیست؟ الکتریسیته ساکن عبارت است از یک بار الکتریکی که در یک محل ساکن می ماند و جاری نمی شود. این الکتریسیته اولین نوع الکتریسیته بود که کشف شد. می توان این الکتریسیته را به وسیله ی اصطکاک تولید کرد. هنگامی که دو ماده بر روی هم کشیده می شوند ممکن است ذراتی از اتم ها (الکترون ها) از یک ماده به ماده ی دیگر انتقال یابند از آن جا که این ذرات حامل بار منفی هستند بنابر این یکی از ماده ها بار مثبت و دیگری بار منفی به دست می آورد. البته این مواد باید نارسانا باشند تا بار الکتریکی از آن ها خارج نشود.

* اگربادکنکی به دیوار نچسبد ممکن است به دلایل زیر باشد:

1- بادکنک به اندازه ی کافی باردار نشده است.          3- شدید بودن جریان هوا در اتاق 

2- وجود رطوبت در هوا                       4- اگر بدنه ی بادکنک خیس باشد چون بادکنک دارای بار الکتریکی نمی شود به دیوار نمی چسبد.

* فن آوری یا تکنولوژی چیست؟ به کار بردن اطلاعات جمع آوری شده و اختراعات تازه   

* در مثال کتاب درسی اگر بدنه ی بادکنک خیس باشد چون بادکنک دارای بار الکتریکی نمی شود به دیوار نمی چسبد. 

==============================================================================================================================================================================================================

***** درس دوم : سر گذشت دفتر من *****

* می دانیم که طبقه بندی کارها را آسان می کند. در سال قبل در کتاب علوم تجربی خواندیم مواد به دو دسته ی اصلی: خالص (عنصر و ترکیب)ومخلوط تقسیم می شوند. طبقه بندی دیگری نیز برای مواد وجود دارد، به طوری که در این طبقه بندی مواد به دو دسته مصنوعی و طبیعی دسته بندی می شوند.

* مواد طبیعی : به موادی که در طبیعت یافت می شوند و انسان ها بدون آن که تغییر زیادی در آن ها ایجاد کنند، از آن ها استفاده می کنند، مواد طبیعی می گویند. مواد طبیعی به طور مستقیم از گیاهان، حیوانات، زمین و ... به دست می آیند و از آن ها  برای نوشتن، نقاشی کردن، تزئینات، مواد غذایی و ... استفاده می کنیم.

* اکسیژن ، نیتروژن ، نفت خام ، چوب ، سنگ ، پشم ، پنبه ، طلا ، شن ، ماسه ، پوست ، چرم و ... مواد طبیعی هستند.

* مواد مصنوعی : این مواد به طور طبیعی یافت نمی شوند بلکه آن ها را از مواد موجود در طبیعت می سازند. فلزهای آهن، آلومینیم ، پلاستیک ، مداد ، شمع ، شیشه و کاغذ و ...  همگی مواد مصنوعی هستند. مواد مصنوعی در کارخانه ها ترکیب و یا ساخته می شوند. 

* خلاصه ی تاریخچه ی کاغذ

- اولین بار مصریان باستان و سپس چینی ها ، نوعی کاغذ را به نام (( پاپیروس )) ساختند.

- اولین قومی که از درخت ، کاغذ تهیه کردند ، چینی ها بودند.

- 700 سال پس از میلاد مسیح (ع) مسلمانان در سرزمینی به نام سمرقند به دانش ساخت کاغذ دست یافتند.

* مواد اولیه کاغذ های امروزی: مواد اولیه کاغذ های امروزی عبارتند از : ساقه ی کتان ، شاهدانه ، پنبه و هم چنین ساقه ی گیاهانی مانند گندم ، جو ، کنف ، الیاف تفاله ی نیشکر ، انواع کاغذهای باطله ، درختان پهن برگ مانند چنار و درختان برگ سوزنی مانند کاج. البته معمولا نوع منبع کاغذ بستگی به محل کارخانه دارد.

* الیاف چیست؟ به اجزای کوچک سلولز که بافت اصلی گیاه را تشکیل می دهند.

* مراحل ساخت کاغذ : ( به طور خلاصه )

1- قطع کردن درختان ( تغییر فیزیکی )                               5- ساییدن خرده های چوب و نرم کردن آن ها ( تغییر فیزیکی )

2- بریدن شاخ و برگ های اضافی ( تغییر فیزیکی )                           6- تبدیل خرده های چوب با خمیر و از بین بردن رنگ آن ( تغییر شیمیایی )

3- کندن پوست درختان و درست کردن الوار( تغییر فیزیکی )                 7- تبدیل خمیر به ورقه های نازک و خشک کردن آن ها ( تغییر فیزیکی )

4- خرد کردن الوار ( تغییر فیزیکی )

* علت استفاده از مواد زیر در تهیه ی کاغذ چیست؟ ( مواد افزودنی در کاغذ )

* مهم ترین ماده ای که برای استحکام وارد خمیر کاغذ می شود، پنبه است.

* نکته ی مهم: برای تهیه ی 1000 جلد کتاب یا دفتر 500 برگی، تقربیا 15 درخت قطع می شود.درنتیجه باید راه های دیگری برای کاهش قطع درختان به کار ببریم، مثل بازیافت کاغذ و استفاده از تکنولوژی جدید مثل رایانه و لپ تاب و ...

* مواد سفید کننده : آب اکسیژنه – کلر – آب ژاول (وایتکس) – جوهر نمک و ... مواد سفید کننده می باشند.

* آب اکسیژنه درمقابل نور به راحتی تجزیه شده وبه آب واکسیژن تبدیل می شود به همین دلیل باید آن را درظرف تیره دور از نور نگه داری کرد.

* کاربردهای آب اکسیژنه :                                          3- تصفیه ی آب

1- سفیدکننده و رنگ بر                                                     4- استریلیزه کننده در صنایع غذایی

2- اکسیدان در صنایع بهداشتی و آرایشی                                    5- تمیز کننده در مواد شوینده

* کلرچیست؟ گازکلر یک نا فلز با رنگ زرد متمایل به سبز است. چگالی این گاز از هوا بیش تر است. از این روهنگام آزاد شدن درمحیط برروی زمین می خوابد. کلر بسیار سمی است و توانایی از بین بردن میکروب ها را دارد. به همین دلیل از این گاز برای ضد عفونی کردن و گندزدایی استفاده می شود.

* لیگنین چیست؟ رنگ خمیر کاغذ بیش تر به دلیل وجود ماده ای رنگی به نام لیگنین در آن است. بنابر این برای رسیدن به میزان قابل قبولی از سفیدی بایستی لیگنین موجود در آن را از خمیر خارج کرده و یا آن را از بین برد.

* خارج ساختن لیگنین و از بین بردن آن در چند مرحله و توسط کلر، دی اکسید کلر و سایر ترکیبات رنگ بر عملی می شود.

* شما در آز مایشگاه می توانید رنگ بنفش پتاسیم پرمنگنات را با مخلوط کردن آن با سرکه و آب اکسیژنه از بین ببرید و خاصیت رنگ بری آب اکسیژنه را مشاهده کنید.

* بهتر است بدانید در ایران فعالیت کاغذ سازی بیش تر در کارخانه های کاغذ سازی خوزستان و گیلان صورت می گیرد.

* ماده ی اصلی و اولیه ی لازم برای تولید انواع کاغذ ، چوب می باشد.

* قطع بی رویه ی درختان در چرخه ی اکسیژن و دی اکسید کربن می شود و در نتیجه علاوه بر اثر مستقیم بر زندگی گیاهان و جانوران سبب بالا رفتن دمای کره ی زمین می شود.

* بازیافت چیست؟ بازیافت به آماده سازی مواد برای استفاده مجدد گفته می شود. به عبارتی در بازیافت مواد مصرف شده به مواد تازه ای تبدیل می شوند تا با این کار مصرف مواد خام و انرژی کاهش یابد و آماده سازی کاغذ با روش های مکانیکی و شیمیایی انجام می شود.

* چرا بازیافت کنیم؟ دلیل های بسیاری برای بازیافت وجود دارد.( فایده های بازیافت )

1- مواد خام جدید کم تری مورد استفاده قرار می گیرند.                     5- نیاز کم تر به فضا جهت دفن زباله داریم.

2- مقدارزیادی از انرژی ذخیره می شود.                                    6- بازیافت باعث صرفه جویی در هزینه ها می شود.

3- بازیافت به حفظ محیط زیست کمک می کند.                               7- باعث کاهش آلودگی هوا ، آب و خاک می شود.

4- محیط طبیعت دست نخورده می ماند.                                      8- از مقدار گازهای گلخانه ای هم کاسته می شود.

* امروزه بسیاری از مواد را بازیافت می کنند. مثلاً بطری های فلزی ، کاغذ ، شیشه ، پلاستیک ، باتری ها ، گازهای یخچال ها و فریزرها ، منسوجات ، مواد مصرف شده در رایانه ها و گوشی های تلفن همراه و ... .

                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* مراحل بازیافت کاغذ را می توان به صورت زیر نام برد:

1- جدا کردن کاغذ از زباله های دیگر و بسته بندی کردن وبستن آن ها                 2- قرار دادن زباله های کاغذ در سطل مخصوص 

3- حمل کاغذها به کارخانه ی بازیافت                                        4- خرد کردن کاغذهای باطله

5- خیس کردن و مخلوط کردن آن با خمیر کاغذ                                 6- خشک کردن و تولید کاغذ جدید 

* تعداد دفعات بازیافت کاغذ محدود و حداکثر 5 مرتبه است. زیرا پس از چند بار بازیافت الیاف موجود در کاغذ ساختار خود را از دست می دهد.

* منشأ مواد بازیافتی بیش تر منازل مسکونی و صنایع می باشند. برای آسان تر کردن امر بازیافت بهتر است مواد در سطح شهر، خیابان ها و فروشگاه ها از طریق سبدها و سطل های جداسازی تفکیک شوند و سپس به کارخانه های بازیافت فرستاده شوند.

==============================================================================================================================================================================================================

***** درس سوم : کارخانه کاغذسازی *****

* همان طور که اشاره شد با افزایش جمعیت مصرف سالانه کاغذ به شدت افزایش یافته و مقدار کاغذ تولید شده به روش سنتی دیگر جوابگوی نیاز مردم نیست. به همین دلیل امروزه کاغذ را در کارخانه های کاغذسازی تولید می کنند. مواد مورد استفاده در کارخانه از غیر فلزاتی مانند انواع رنگ ها ، مواد چسبنده  و خاک رس و ... هستند. اما دستگاه های مورد استفاده عموماً از جنس فلز می باشد. مانند ماشین پوست کنی ، دستگاه های مورد استفاده در پختن چوب و تولید خمیر و نیز ایجاد فشار ، غلتک ها ، رول هایی که کاغذها به دور آن ها پیچیده می شود و ... همگی فلزی هستند.

* آهن چهارمین عنصر فراوان در پوسته ی زمین است و تنها فلزی که فراوانی آن از آهن بیش تر است ، آلومینیوم می باشد. امروزه مقدار آهن مورد استفاده بیش تر از فلزهای دیگر است. کشف آهن تحول بزرگی را در زندگی مردم به وجود آورد.

* حجم چگالی یا جرم حجمی: به جرم واحد ، حجم چگالی یا جرم حجمی می گویند.

مواد در حجم معین جرم های متفاوتی دارند. مثلاً چگالی آب ، یک گرم بر سانتی مترمکعب است. یعنی یک سانتی مترمکعب آن یک گرم جرم دارد. اگر چگالی جسمی بیش تر از آب باشد در آن فرو می رود و اگر کم تر باشد روی آن شناور می شود.

* فرمول محاسبه ی چگالی:                                                                                ( حجم ÷ جرم ) = چگالی

* جرم: مقدار ماده تشکیل دهنده ی هر جسم است و یکی از واحد های اندازه گیری جرم ، کیوگرم است.

* حجم: مقدارجایی که ماده اشغال می کند.

* آلیاژ: آلیاژ مخلوطی از دو یا چند فلز است و گاهی اوقات عناصر غیر فلزی را نیز شامل می شود.

* برای تولید آلیاژها ، معمولا مواد را در حالت مذاب با یک دیگر محلول می کنند. تا جایی که می دانیم اولین آلیاژ ساخته شده به دست بشر برنز ( مخلوط مس و قلع بود ) که از حدود 6 هزار سال پیش به طور گسترده ای برای ساخت لوازمی چون ظروف ، شمشیر و نیزه مورد استفاده قرار می گرفت. دو آلیاز معروف دیگر عبارت اند از: برنج ( مخلوط مس و روی ) و فولاد ( آهن و کربن )

* خوردگی: خوردگی فرایند شیمیایی است که طی آن ماده ای همچون فلز تحت تأثیر یک مایع و یا یک کار قرار گرفته که کدر یا تخریب می شود. زنگ زدن نوعی خوردگی است که در طی آن فلز با اکسیژن ترکیب می شود.

* گالوانیزه: امروزه با پوشاندن آهن توسط روی ، آهن زنگ نزن یا گالوانیزه تولید می کنند. آهن گالوانیزه در ساختن لوله های بخاری ، کانال کولر ، کابینت آشپزخانه ، شیروانی سقف و لوله ی آب کاربرد دارد.

* ویژگی های آهن:

1- جامد است.                                 7- در برابر گرما، مقاومت بالایی دارد و به راحتی ذوب نمی شود و تبدیل به مایع نمی شود.

2- رسانای خوبی برای جریان گرما و برق دارد.           8- می توان آن را ذوب کرده و به شکل های مختلفی مثل ورق ، مفتول و تیرآهن و ... تبدیل کرد.

3- در هوای مرطوب زنگ می زند.             9- با توجّه به دلایل ذکر شده و درصد فراوانی آن، از آهن استفاده بیش تری می شود.

4- سطح آن را می توان برّاق کرد.               10- در بسیاری از ماشین آلات صنعتی، از آهن استفاده شده است.

5- آهن چکش خوار است.                     11- قیمت آهن نیز نسبت به فلزات دیگر، مناسب تر می باشد.

6- جزء فلزات سنگین به شمار می آید. ( چگالی آن زیاد است.)

* نقش آهن در کارخانه ی کاغذسازی: آهن یکی از موادی است که از آن به طور گسترده، در تولید وسایل لازم برای ساخت یک کارخانه ی کاغذسازی استفاده می شود. مانند:

1- ساخت غلتک های بزرگ مخصوص خشک کردن کاغذ            3- ساخت سرند

2- ساخت دستگاه چوپ خردکن                                   4- ساخت دیگ های خمیرسازی و ...

* اسید ها و ویژگی های آن ها:

* به یاد دارید که در مرحله ی رنگ بری در تهیه ی خمیر کاغذ علاوه بر آب اکسیژنه از اسید نیز می توان استفاده کرد. اما اسید چیست؟

* همان طور که اشاره شد دانشمندان مواد شیمیایی را که خواص یکسانی دارند. در گروه هایی مشابه قرار می دهند که به این عمل طبقه بندی می گویند. پیش از این با برخی طبقه بندی های مواد آشنا شدید. به عنوان مثال عنصر و ترکیب ، خالص و مخلوط ، فلز و نا فلز ، طبیعی و مصنوعی و ...

* در روش دیگر برای طبقه بندی مواد آن ها را به دو گروه اسیدها و قلیاها ( بازها ) تقسیم می کنند.

* کلمه ی اسید به معنی ترش می باشد و در طبیعت مواد ترش فراوانی وجود دارد. بعضی اسیدها نیز به صورت صنعتی تهیه می شوند. به همین دلیل اسیدها را به دو گروه خوراکی و صنعتی دسته بندی می کنند.

* اسیدهای خوراکی: لیمو ترش، سرکه، میوه های نرسیده، پرتقال، کیوی و... حاوی اسیدهای خورکی هستند. البته اسیدهای طبیعی دیگری نیز وجود دارند. مثلاً  اسیدهایی که بدن ما می سازد و به گوارش غذا کمک می کند. مورچه ها نیز نوعی اسید می سازند و هنگامی که با هم نزاع می کنند بر روی هم اسید می پاشند. بعضی گیاهان مانند گزنه نیز برای حفاظت از خود اسید تولید می کنند.اسید موجود در مرکبات اسید سیتریک است که به آن جوهرلیمو هم می گویند.

توجّه : از ترش شدن شیر اسید لاکتیک به وجود می آید. که سبب پوسیدگی دندان ها نیز می شود. 

اسیدهای صنعتی : اسید سولفوریک ( جوهر گوگرد ) ، اسید کلریدریک ( جوهرنمک ) ، اسید نیتریک ( جوهر شوره ) از مهم ترین اسیدهای صنعتی هستند. این اسیدها سمی و غیر قابل لمس کردن و خوردن هستند.

* تنها اسیدهای خوراکی قابل چشیدن هستند بنابر این برای شناسایی اسیدها از معرف ها استفاده می کنند. معرّف ماده ای است که وقتی با اسید مخلوط می شود تغییر رنگ می دهد. در بعضی از معرف ها شدت رنگ نشان دهند ی قدرت اسید می باشد.

* روشی دیگر برای اندازه گیری مقدار اسیدی بودن یک محلول، اندازه گیری ph است مقیاس ph برای اندازه گیری قدرت اسیدی یک محلول می باشد. Ph یک  محلول بین 1 تا 14 است. ph آب خالص ( آب مقطّر )برابر 7 است و ph اسیدها کم تر از 7 می باشد.

* کاغذ ph را معمولا با اسفاده از مواد معرّف می سازند. این در محلول های اسیدی به رنگ قرمز در می آیند.

* اسیدها وبازها: نمونه ی دیگری از ترکیب های شیمیایی

* اسیدها وبازها دسته ی مهمی از ترکیب های شیمیایی هستند که با آن ها به خوبی آشنایی دارید.

* سرکه ، آب لیمو ، جوهرنمک ، آسپیرین و حتّی ویتامین (ث) از جمله اسیدها هستند.

* گرد بازکننده ی لوله های فاضلاب ، مایع سفید کننده ، جوش شیرین و مایعی که بر اثر فشار از پوست پرتقال بیرون می آید از جمله بازهایی هستند که روزانه با آن ها سر و کار دارید.

* اسیدها: موادی هستند که ph ( پی اچ ) آن ها از عدد هفت کمتر است و بازها موادی هستند که ph ( پی اچ ) آن ها از عدد هفت بیش تر است.

* بازها چیستند؟ مواد شیمیایی هستند که در مولکول یشان یک oh ( اُ هاش ) دارند. یعنی یک اکسیژن و هیدروژن به هم چسبیده دارند.

* میزان اسیدی یا بازی بودن یک محلول را با مقیاسی به نام ph ( پی اچ ) می سنجند. این مقیاس همه ی عددهای بین صفر تا 14 را شامل می شود.

* شکل زیر مقیاس ph ( پی اچ ) و گستره ی قوت اسیدها و بازها را نشان می دهد.

 

 

 

 

 

 

* جدول زیر گستره ای از ph را نشان می دهد که در آن نمونه های گیاهی به خوبی رشد می کند.

* اسید های صنعتی سمّی بوده و قابل لمس و خوردن نیستند: مانند: 

1- اسید سولفوریک (جوهر گوگرد) ، از جوهر گوگرد هم در باتری اتومبیل استفاده می شود.

2- اسید کلریدریک (جوهرنمک) موارد استفاده ی آن :

الف- برای پاک کردن فلزات قبل از آبکاری استفاده می شود.

ب- بسیاری از مواد شیمیایی و رنگ ها از اسید کلریدریک درست می شوند.

پ- برای باز کردن گرفتگی لوله ی فاضلاب و تمیز کردن دستسویی ها از این اسید استفاده می شود.

ت- در معده ی شما هم محلول بسیار ضعیف اسید کلریدریک وجود دارد که هم باکتری های غذا را از بین می برد و هم به گوارش غذا کمک می کند.  

3- اسید نیتریک ( جوهر شوره ): از مهم ترین اسیدهای صنعتی هستند که برای ساختن کودها ، پلاستیک ها و مواد منفجره کاربرد دارد.

* نحوه شناسایی اسید ها : اسید ها با فلزات تشخیص می دهند.

* با استفاده از شناساگر ها و معرّف ها و با دستگاه ph ( پی اچ ) سنج، می توان اسید ها را از سایر موارد تشخیص داد.

* اسیدها هنگامی که در آب حل می شوند، الکترولیت می شوند و جریان الکتریسیته را از خود عبور می دهند. عامل اسیدی نیز هیدروژن (H ) می باشد.

==============================================================================================================================================================================================================

*****  درس چهارم: سفر به اعماق کره ی زمین ****

* بشر از دیرباز  فکر مطالعه ی زمین و ساختمان درون آن بوده است. امّا دانشمندان چگونه با درون زمین آشنا شده اند؟ می دانیم کسی تا به حال درون زمین سفر نکرده است . عمیق ترین چاه هایی که تا به حال در زمین ساخته شده اند فقط در لایه های سطحی زمین نفوذ کرده اند .

* عمیق ترین چاهی که تا به حال انسان حفر کرده است  13  کیلومتر عمق داشته است ، در صورتی که شعاع کره زمین درحدود  6400 کیلومتراست .

* بنابراین هرچیزی که ما درباره درون زمین می دانیم به طور غیرمستقیم به دست آمده است .آتشفشان ها ،چشمه های آبگرم ،سنگ هایی که از سایر نقاط منظومه شمسی به زمین رسیده اند و امواج زلزله روش های مطالعه ی غیرمستقیم در مورد زمین اند .امّا بیش ترشواهدی که در مورد زمین به ما اطّلاعات داده است از بررسی امواج زمین لرزه می باشد.

* امواج زمین لرزه:

* امواج زمین لرزه مانند امواج صوتی اند . یعنی براثر لرزش ذرّات ماده به وجود می آیند.پس برای انتشار احتیاج به محیط مادی دارند.هم چنین سرعت این امواج در محیط های مادی مختلف متفاوت است . هنگامی که زمین لرزه رخ می دهد امواج زمین لرزه به وسیله ی لرزه نگار ردیابی می شوند و دانشمندان توسط همین امواج پی به ساختمان زمین می برند.

* شما لرزش تلفن همراه را دیده اید .هنگامی که تلفن همراه برروی سطحی قرار دارد و شروع به زنگ زدن می کند امواج تولید شده سبب لرزش تلفن بر سطحی که تلفن برروی آن قرار دارد می شوند .حال اگر تلفن همراه را بر روی سه میز با جنس های متفاوت قرار  دهید و دست شما نیز در سمت دیگر میز قرار داشته باشد خواهید دید که این امواج به صورت متفوات احساس خواهند شد به طوری که بر روی میز آهنی بهتر از میز چوبی و بر روی این میز هم بهتر از میز پلاستیکی امواج حس می شوند.

* در مورد امواج داخل زمین هم داستان همین طور است، یعنی هرچه محیط متراکم تر باشد امواج لرزه ای سریعتر و هرچه کم تراکم تر باشد امواج کند تر عبور می کند. 

* سرعت امواج زمین لرزه ای به مقدار چگالی و کشسانی محیط بستگی دارد.

* امواج لرزه ای مانند امواج نوری ضمن انتشار ممکن منعکس شده یا دچار شکست شوند . این امواج به وسیله  ی سطوحی که در درون زمین بین لایه ها قرار دارد منعکس می شوند . هم چنین وقتی سرعت  امواج به دلیل تغییر محیط تغییر می کند این امواج شکسته می شوند. به طوری که با افزایش عمق ، سرعت امواج لرزه ای به تدریج افزوده می شود و در نتیجه امواج به  طور پیوسته  شکسته می شوند .

* شما در سال های قبلی خوانده اید که زمین دارای سه لایه به نام پوسته ، گوشته و هسته می باشد.اما بر اساس حالت موادّ تشکیل دهنده ، لایه های درونی زمین را به پنج قسمت تقسیم می کنیم :

1- سنگ کره: پوسته سنگی و سخت زمین همراه با قسمت سنگی گوشته را سنگ کره می نامند،ضخامت این بخش حدود 100 کیلومتر است و برروی قسمت خمیرکره قرار دارد.

* سنگ کره به قطعاتی تقسیم شده که به هر یک از آن ها صفحه می گویند. صفحه ها نسبت به یک دیگر در حال جابه جایی می باشند که این حرکت ها رویدادهای زمین شناسی را به وجود  می آورند.      

2- خمیرکره : این بخش از کره ی زمین حالت حمیری دارد و از زیر سنگ کره شروع شده و تا عمق 3500  کیلومتری ادامه دارد.خمیرکره در حقیقت بخشی از گوشته می باشد.

* سنگ کره گاهی به آرامی بر روی خمیره کره جابه جا می شود که این خود موجب وقوع زلزله می گردد.

* در حقیقت سنگی کره بر روی خمیر کره مانند تخته ای روی آب است .همان گونه که یک تخته ی ضخیم بیش تر از یک  تخته ی نازک از سطح آب بالا می آید در قسمت قاره ها هم که پوسته ضخیم تر از قسمت اقیانوسی است پوسته بالاتر قرار می گیرد.

* حرکت آرام سنگ کره علاوه بر زلزله سبب آتشفشان و شکل گیری کوهستان می شود.

3- گوشته ی پایینی : این بخش  از زیر خمیره کره شورع شده تا ابتدای هسته ی خارجی ادامه دارد.حالت این بخش  به صورت جامد است .

* مواد سازنده ی گوشته عبارت اند از :اکسیژن ،آهن، منیزیم و کلسیم

4- هسته ی خارجی : این بخش حالت مایع دارد .دمای این قسمت بین  3700  تا 4200 درجه سانتی گراد است .این دمای زیاد بر فشار وارد شده به هسته ی خارجی غلبه کرده و در نتیجه هسته ی خارجی را به حالت مذاب در آورده است.

5- هسته ی داخلی : این بخش حالت جامد دارد و مرکز زمین را تشکیل می دهد،این قسمت داغ ترین قسمت زمین است و دمای آن 7000 درجه ی سانتی گراد یعنی داغ ترین از سطح خورشید می باشد . این قسمت از زمین علی رغم دمای زیادی که دارد به دلیل فشار بسیار زیاد لایه های بالایی حالت جامد دارد.

* ترکیب شمیایی هسته ی زمین از آهن و نیکل است و خواص مغناطیسی زمین مربوط به همین لایه می باشد .

                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

==============================================================================================================================================================================================================

***** درس پنجم : زمین پویا *****

پیش از آنکه در مورد زمین لرزه و آتش فشان صحبت کنیم بهتر است یک یادآوری از دروس سال های گذشته داشته باشیم.

* یادآوری: پوسته ی  زمین همانند پازل بسیار بزرگی است که هر قطعه ی آن صفحه نام دارد . هفت صفحه ی اصلی بر روی پوسته ی زمین شناخته شده است . برخی از این صفحه ها شامل دریاها و اقیانوسها هستند و برخی هم خشکی را در بر می گیرند .این صفحه های بسیار بزرگ سنگ بر روی جبّه شناورند.  از آنجا که موادّ خمیری جبّه همیشه در حرکتند صفحه ها نیز همیشه حرکت می کنند . زیرا بر روی گدازه ها قرار دارند .دقت کنید که این حرکت بسیار آرام است . این عقیده را که پوسته زمین مجموعه ای از صفحه های متحّرک است زمین ساخت صفحه ای نام دارد .

* حرکات صفحات پوسته سبب پدیده های مهم زمین شناسی می شوند . مثلا بر اثر حرکت دو صفحه کنار یکدیگر و ایجاد اصطکاک بین آنها زلزله به وجود می آید . به همین دلیل اغلب زلزله های جهان منطبق بر مرز صفحات هستند ، بر اثر نزدیک شدن دو صفحه به یکدیگر کوه ایجاد شده و یا بر اثر دور شدن دو صفحه هم زلزله به وجود می آید .

* بیش تر بدانیم : گسل چیست؟

گسل ها شکستگی هایی در پوسته ی زمین هستند که در طول آن ها تغییر شکل های قابل توجهی ایجاد شده است. گسل ها را معمولاً با عکس ها ی هوایی راحت تر می توان تشخیص داد.

* زلزله یا زمین لرزه چیست؟زلزله عبارت است از لزرش زمین در اثر آزادسازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل رخ می‌دهد. پیش از وقوع زمین لرزه‌ی اصلی معمولاً زلزله‌های نسبتاً خفیف‌تری در منطقه روی می‌دهد که به پیش‌لزره معروفند و به لرزش‌های بعد از زمین‌لرزه نیز پس‌لرزه می‌گویند که با شدت کم‌تر و با فاصله‌ی زمانی مختلف (بین چند دقیقه تا چند ماه) رخ می‌دهد. زمین‌لرزه‌ها اغلب به خاطر شکستگی‌های گسل‌ها، فعّالیّت های آتشفشانی، ریزش کوه‌ها، انفجار معدن‌ها، آزمایشات هسته‌ای و ... رخ می‌دهد.

* انرژی آزاد شده در محلّ زلزله به صورت موج در همه‌ی جهت‌ها منتشر می‌شود. این موج‌ها شباهت بسیار زیادی به امواج ایجاد شده در اثر فروافتادن یک سنگ در آب دارد. یعنی زلزله امواج لرزه‌ای ایجاد می‌کند که در زمین منتشر می‌شود.

برای آگاهی از میزان تاثیر هر پدیده لازم است تا بتوانیم آن را به صورت کمّی بیان کنیم ، به همین دلیل به اندازه گیری شدت زلزله ، به کمک سنجش و تاثیر پذیری آن بر سازه های دست بشر می پردازیم . به این ترتیب که بر اساس میزان اسیب های ناشی از زلزله بر سازه های مختلف ، جدولی تهیه می کنیم و بر اساس آن شدّت زلزله را مشخّص می کنیم .آثار زمین لرزه بسیار گوناگون است. اما مهمترین آثار زمین لرزه عبارتند از :

1ـ گسیختگی زمین که می تواند منجر به اسیب زیاد یا کم بر ساختمان ها ، سدها ، پل ها و... شود.

2ـ رانش زمین و بهمن : زلزله همراه با طوفان شدید ، فعالیت آتشفشانی ، برخورد موج های ساحلی و آتش سوزی بزرگ می تواند منجر به خطرات بزرگی شود.

3ـ آتش: زلزله باضربه زدن به خطوط برق یا گاز منجر به آتش سوزی می شود.

4ـ کج شدن ساختمان ها و پل ها .

5ـ سونامی: سونامی موج هایی با ارتفاع بلند و طولانی مدّت ‌در دریاها هستند که توسط حرکت ناگهانی حجم زیادی ازآب بوسیله امواج زلزله تولید می شود . امواج سونامی می توانند سبب تخریب شدید مناطق ساحلی شوند.

6ـ سیل : سیل معمولاً هنگامی رخ می دهد که حجم آب داخل رود خانه و یا دریاچه بیش از ظرفیت آن شود. اگر سدّی بر اثر زلزله آسیب ببیند و یا زلزله موجب ریزش کوه شود و جریان رودخانه را مسدود کند سیل رخ می دهد.

هم چنین زلزله ممکن است منجر به بیماری، فقدان نیازهای اساسی، صدمه به اموال عمومی، آسیب جاده و ... بشود.

* چگونه با زلزله مقابله کنیم؟

زلزله درکشور های پیشرفته مانند ژاپن و آمریکا به خوبی مهار شده است . آنان توانسته اند با بهینه سازی ساختمان ها ورعایت اصول ایمنی به نقطه ای برسند که بگویند که در کشور ما زلزله بلا نیست . بنابراین ما نیز باید به ایمن سازی سازه ها وبناها بپردازیم وبرای ساخت بناها با کارشناسان این رشته که قادرند پس از بازدید از ساختمان درباره ی ایمنی آن نظر دهند مشورت کنیم و دکوراسیون و لوازم داخلی منزل را ایمن کنیم . مثلاً کتابخانه ، کمد لباس ، ساعت دیواری و یا هر چیزی که با سقوط آن صدمه وارد می شود از مکان خواب دور کنیم . بهتر است قبل از زلزله نیز با علائم زلزله آشنا شویم . قبل از زلزله دمای آب چشمه ها و چاه ها کاهش یا افزایش ناگهانی پیدا می کند و از نظر طعم و مزه دچار تغییرات مخصوص می گردد .

* حیوانات نیز در برابر زلزله از خود رفتارهای خاصی بروز می دهند . مثلاً حیوانات اهلی مانند خر و گوسفند به سوی سر بالایی فرار می کنند . و هرگز به سمت سراشیبی نمی روند . برخی ماهی ها دچار مرگ گروهی شده و یا بعضی پرندگان اهلی هم دچار مرگ و میر می شوند . سگ ها پارس می کنند . گربه ها با جمع کردن بدن به صورت گلوله در می آیند . دز زلزله های بزرگ ابتدا صدای عجیبی همچون باد شنیده می شود و به سرعت لرزشهای اوّلیّه که با شدّت بالا هستند آغاز می شود . گاهی پیش از لرزه ها با زلزله اصلی اشتباه گرفته می شوند .

* بیش تر بدانیم:

بم در ساعات پایانی شب دو بار لرزید ، اما مردم بدون توجّه به آن چون چند ساعتی را در سرمای بیرون تحمّل کرده بودند دوباره به داخل خانه بازگشتند و خوابیدند اما زلزله اصلی در راه بود . پس فراموش نکنید که ممکن است موج اصلی در راه باشد .

* پیش از زلزله برای خود ساک و جعبه امداد زلزله تهیه کنید . مثلا در داخل آن چند بطری آب معدنی ، غذای کنسرو شده ، داروهای ضروری برای افراد خانواده ، چراغ قوه ، موادّ ضد عفونی کننده و ... آماده کنید . در حین زلزله نیز اگر در آپارتمان بلند یا برج قرار دارید سریع خارج شوید امّا ازدحام نکنید و یا در صورتی که فرصت خروج از ساختمان را ندارید زیر میز محکم فلزی گوشه های دیوارهای اصلی و یا زیر چارچوب در بروید و پس از پایان زلزله درصورتی که آسیب ندیده اید برای شروع به حرکت در منزل دقّت کنید تا به علّت بریدگی ، پایتان آسیب نبیند زیرا ممکن است شیشه های شکسته شده تابلوها ، پنجره ها و یا آینه باعث بریدگی شود . به بوی گاز دقّت کنید زیرا احتمال آتش سوزی بالا است . بنابراین نسبت به روشن کردن چراغ برق وسواس داشته باشید . هنگام حرکت به سوی بیرون گروهی حرکت نکنید.هیچ گاه پس از پایان زلزله در منزل نمانبد زیرا امکان پس لرزه های بعدی بسیار زیاد است.اگر مجروحی را زیر آوار پیدا کردید در بیرون آوردن او دقت کنید تا ستون فقراتش آسیب نبیند. برای خارج شدن از شهر هم عجله نکنید. با نیروهای انتظامی همکاری کنید تا امنیت برقرار شود و به روابط انسانی اهمیّت دهید.

* اگر خودتان هم جز آسیب دیده ها بودید از همان شروع به فریاد زدن بکنید, اما اگر حجم هوا کم است و زیر آوار هستید سر و صدا نکنید و به دقت گوش کنید تا صدای اطراف را بشنوید و اگر شخصی نزدیک شما بود با فریاد زدن کمک بخواهید. در هر صورت روحیه ی خود را حفظ کنید تا شما را نجات دهند.هم چنین از حرکت هایی که موجب ریزش آوار می شود و یا حالت حرکت بی جا که موجب از دست دادن آب بدن می شود خودداری کنید.

* بیش تر بدانیم:

هرساله حدود 1000 زمین لرزه خفیف رخ می دهد که توسط لرزه نگارها ثبت می شوند. این زمین لرزه های کوچک باعث آزاد شدن انرژی درونی زمین شده واز وقوع زمین لرزه های بزرگ تر جلوگیری می کند. بزرگ ترین زلزله ی ایران زلزله ی بم بوده است. به غیر آن زلزله های بزرگی در زنجان، گیلان، طبس، دشت بیاض، بویین زهرا، شهرهای مرزی در شمال غرب ایران، خراسان و سلماس رخ داده است. به نقشه ی مراکز زلزله خیز در ایران توجه کنید.

* آتشفشان:

هنگامی که مواد عمق زمین در مسیر خود قسمت نازک پوسته ی زمین فشار وارد می کنند در حفره ی پوسته ی زمین آتشفشان ایجاد می شود در حقیقت آتشفشان ساختاری از زمین است که از طریق همراه با قطعات جامد به سطح زیمن راه می یابند و تجمع این مواد در محل خروجی تشکیل برجستگی هایی به نام آتشفشان می دهد. به مواد خارج شده از آتشفشان ماگما می گویند. بعد از چند فوران آتشفشانی ابری خاکستری در هوا تشکیل می شود و به محل خروج مواد آتشفشانی در سطح زمین معمولا به شکل قیف مانند است دهانه ی آتشفشان می گویند.

* به کوه مخروطی تشکیل شده در اطراف دهانه, مخروط آتشفشانی می گویند. خروج مواد آتشفشانی می تواند از دهانه ی مرکزی آتشفشان ویا از طریق شکاف و احیانا گروهی از شکاف ها صورت گیرد.

* کوه های آتشفشانی با کوه های معمولی بسیار متفاوت اند. زیرا این کوه ها توسط فرآیندهایی نظیر چین خوردگی ایجاد نشده اند بلکه در اثر تجمع مواد آتشفشانی به وجود آمده اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

* بیش تر بدانیم:

مواد مذاب آتشفشانی عمدتاً حاوی اکسیژن، سیلیس، آلومینیوم، آهن، منیزیم، کلسیم، سدیم، پتاسیم، تیتانیم و منگنز می باشند. در نهایت کل مواد مذاب نزدیک به سطح زمین سرد شوند. سنگ های آذرین ریز بلور و اگر در اعماق زمین به آرامی سرد می شوند سنگ های آذرین درشت بلور را به وجود می آورند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* پیش بینی فعالیت آتشفشان:

آتشفشان به طور آنی اتفاق نمی افتد بلکه با یک سری تغییرات محیطی مانند زمین لرزه و تغییر شکل زمین همراه است. البته چنین پدیده هایی همیشه اتفاق نمب افتد. بنابر این پیش بینی آتشفشان ها قدری مشکل است. پیش بینی دیگر از طریق رفتار حیوانات قبل از وقوع آتشفشان است.

* بیش تر بدانیم: بزرگ ترین آتشفشان کره ی زمین، مونالوآنام دارد که در جزایر هاوایی قرار دارد. قاعده ی این آتشفشان 600 کیلومتر است. جالب است بدانید در جهان حدود 850 آتشفشان فعال وجود دارد.

* گازهای مختلفی از دهانه ی آتشفشان خارج می شوند نظیر کربن دی اکسید و بخارآب که سمی نیستند، اما گازهایی نظیر مونواکسیدکربن، سولفور و اسید کلریدریک سمی هستند . باعث از بین رفتن موجودات می شوند. هم چنین بسیاری از آتشفشان ها با زلزله همراهند و سبب ایجاد سونامی می شوند. یکی از ضررهای دیگر آتشفشان ریزش باران های اسیدی است. با این حال می توان از ویژگی های طبیعی آتشفشان بهره برداری کرد.مهمترین استفاده از این پدیده استفاده از انرژی زمین گرمایی جهت گرمایش، تولید برق،آب درمانی، کشاورزی، پرورش آبزیان و توریسم می باشد. هم چنین می توان مواد شیمیایی با ارزشی از مواد آتشفشانی به دست آورد که امروزه به دست آوردن این مواد در ایتالیا، زلاندنو، ژاپن و ایسلند اهمیت زیادی پیدا کرده است.

* نکته : خاک پیرامون آتشفشان بسیار حاصل خیز است، زیرا خاکستر آتشفشانی مواد مغذّی بسیاری همچون پتاسیم دارد.

* آتشفشان و مخاطرات زمین:

آتشفشان زمانی خطرناک است که آتشفشان های فعال یا نیمه فعال نزدیک نواحی مسکونی به خصوص شهرها باشند، یک آتشفشان زمانی آتشفشان فعال نامیده می شود که به تناوب فوران کند و یا علائم فوران را نشان دهد. آتشفشان نیمه فعال، آتشفشان است که در گذشته فعال بوده ولی در زمان حاضر به اصطلاح خواب باشد، آتشفشان های نیمه فعال می توانند دوباره فوران کنند این آتشفشان ها اغلب زلزله های کوچکی دارند. سومین نوع آتشفشان، آتشفشان خاموش است که هرگز فوران نخواهد کرد.   

==============================================================================================================================================================================================================

****مهم: اطلاعات بیش تر درباره ی درس های 4 و 5  ****

* امواج: به طور کلی امواج به دو دسته ی امواج مکانیکی و الکترومغناطیس تقسیم می شوند.

* امواج مکانیکی: امواجی هستند که برای حرکت و انتقال انرژی به ماده نیاز دارند و این امواج از نوسان مولکول تولید و منتقل می شود. مانند: امواج صوتی، امواج لرزه ای زلزله، موج ایجاد شده روی سطح آب

سرعت این امواج در مواد متراکم و فشرده تر بیش تر است و در خلا منتشر نمی شوند.

* امواج الکترو مغناطیس: امواجی هستند که برای حرکت و انتقال انرژی به ماده نیازی ندارند و هر چه ماده فشرده تر و متراکم تر باشد سرعت این امواج کاسته می شود. این امواج می توانند از خلا نیز عبور کنند. مانند: امواج نورانی، امواج رادیویی، امواج ماهواره ای و...

در هر دو نوع موج مکانیکی و الکترو مغناطیس ماده منتقل نمی شود بلکه فقط انرژی انتقال می یابد.

- سرعت امواج مکانیکی = > جامدات > مایعات > گازها (در خلا عبور نمی کند)

- سرعت امواج الکترو مغناطیس = > جامدات < مایعات < گازها < خلا (سرعت این موج در خلا بسیار بالاست)

امواج زلزله نوعی امواج مکانیکی است که سرعت آن در مواد متراکم و سنگی لایه های زمین بیش تر از لایه ی خمیری و مایع می باشد. مهم ترین راه های شناسایی درون زمین به روش غیر مستقیم است، زیرا عمیق ترین چاهی که تا کنون حفر شده فقط تا عمق 13 کیلومتری درون زمین را طی کرده است پس بررسی زمین از روش هایی مانند: بررسی سرعت امواج زلزله (مهم ترین روش)، انفجارهای مصنوعی، بررسی ترکیبات چشمه ی آب گرم، بررسی مواد مذاب خارج شده از آتش فشان ها، بررسی خاصیت مغناطیسی زمین و ... می باشد.

* لایه های زمین: در سال گذشته با لایه های زمین آشنا شدید و دانستید زمین از سه لایه پوسته، گوشته و هسته ساخته شده است.

در سال جدید لایه های زمین را از نظر حالت به 5 لایه ی سنگ کره، خمیرکره، گوشته ی زیرین، هسته ی خارجی و هسته ی داخلی، تقسیم می شوند. هر چه به اعماق زمین پیش می رویم فشار و دمای کره ی زمین افزایش می یابد.

          پوسته

                                                            سنگ کره                  (حالت سنگی و جامد)      تا عمقkm 100

گوشته ی بیرونی            

زمین       گوشته           گوشته ی میانی               خمیر کره (حالت خمیری)=  تاعمقkm   350

                             گوشته ی درونی             گوشته ی زیرین (حالت سنگی و جامد)   تا عمقkm  2900

 

                             هسته ی بیرونی              هسته ی خارجی(حالت مایع)= تا عمقkm  5100

          هسته              هسته ی درونی              هسته ی داخلی (حالت سنگی و جامد)  تاعمقkm   6400

* به ضخامت لایه ها توجه کنید:

پوسته < گوشته < هسته

سنگ کره < خمیر کره < هسته ی داخلی < هسته ی خارجی < گوشته ی زیرین

* با توجه به جنس لایه های زمین می توان نتیجه گرفت سرعت امواج زلزله در لایه های زمین به قرار زیر است:

هسته ی خارجی    <    خمیر کره         <        سنگ کره        <      گوشته ی زیرین             <        هسته ی داخلی

     (مایع)                   (خمیری)               (جامد)       (جامد متراکم )                   (جامد متراکم تر)

سنگ کره ی زمین مانند پوست پرتقالی است که تکه تکه کرده و سپس کنار هم چیده ایم به هر یک از تکه ها ورقه می گویند. این ورقه ها برروی قسمت خمیری گوشته در حال حرکت هستند و عامل پدیده های بسیاری مانند زلزله، کوه، آتشفشان و بسیاری از چین خوردگی ها و ... می شوند.

این ورقه ها گاهی به هم نزدیک و گاهی به هم نزدیک و گاهی از هم دور می شوند و گاهی نیز در کنار هم می لغزند در واقع می توان گفت:

اگر به سنگ های سنگ کره نیرو وارد شود از خود عکس العمل نشان می دهند و این عکس العمل به مقدار نیرو، حالت و جنس سنگ، مدت زمان تاثیر نیرو و دمای محیط بستگی دارد.

* تاقدیس و ناودیس : اگر نیرو به طور مداوم و تدریجی به سنگ کره وارد شود خصوصا سنگ های اعماق (سنگ کره) سنگ ها چین می خورند و رشته کوه های بزرگ را به وجود می آوردند که به برآمدگی آن تاقدیس و فرو رفتگی آن ناودیس می گویند.

 

 

                                                                  

* گسل : اگر نیرو ناگهانی و خصوصا به سنگ های نزدیک به سطح زمین وارد شود این سنگ ها می شکنند. این شکستگی با آزاد شدن انرژی همراه است که به این شکستگی ها گسل می گویند.

بیش تر زمین لرزه ها در محل گسل ها (شکستگی های سنگ پوسته) به وجود می آیند و در زیر این مناطق در دفعات بعد با نیروی کمتری دوباره حرکت می کنند و سبب لرزش هایی در پوسته می شود، پس اصلی ترین دلیل ایجاد زلزله مربوط به نیروهای درونی زمین است و صدایی که هنگام زلزله شنیده می شود مربوط به خرد شدن سنگ های پوسته است.

اگرگسل در کف اقیانوس اتفاق بیفتد سونامی نامیده می شود که معمولا در ساحل زلزله های شدید و موج آب بزرگ که با ساحل برخوردی کند را به وجود می آورد.

                  

 

 

 

 

 

                              

ممکن است لایه های سنگی کنار هم بلغزند.

 

 

 

 

 

 

و گاهی نیز یک ورقه به زیر ورقه ی دیگر می رود که به پوسته ی تخریبی مشهورند و در مناطق دیگر دو ورقه از هم دور می شوند که پوسته های سازنده ی سنگ کره می باشند.

 

 

 

 

                                                                سنگ کره 100 کیلومتر

 

خمیرکره

* هرچه تعداد زلزله های کوچک یک منطقه بیش تر باشد بهتر است زیرا سبب آزاد شدن تدریجی انرژی درونی زمین شده و از وقوع زلزله های شدیدتر جلوگیری می شود.

* واحد اندازه گیری زمین لرزه «ریشتر» می باشد. یک ریشتر مقدار انرژی است که در یک زمین لرزه آزاد می شود. با افزایش یک واحد ریشتر مقدار انرژی زمین لرزه نسبت به واحد قبل 31 برابر افزایش می دهد.

* عوامل موثر در میزان خرابی ناشی از زلزله:

1- قدرت زلزله (مقدار انرژی آزاد شده)                          2- استحکام زمین

3- طول مدت زمان زلزله                                 4- استحکام ساختمان

5- تکنولوژی علم به کار رفته در ساختمان                  6- شکل هندسی ساختمان (اشکال ساده و متقارن مانند مکعب)

7- نوع مصالح به کار رفته در ساختمان ها (هرچه مصالح مقاوم و سبک باشد مقاومت ساختمان بیشتر است.)

* توجه داشته باشید زمان وقوع زلزله در میزان خرابی نقشی ندارد بلکه در میزان تلفات جانی و مرگ افراد تاثیر می گذارد.

* آتش فشان: وقتی ماده ی مذاب از قسمت خمیر کره از شکاف سنگ های سنگ کره به سطح زمین می رسد می گوییم آتش فشان رخ داده است.

* آتش فشان ها به دو صورت وجود دارند:

1) آتشفشان های آرام که بیش تر در کف اقیانوس ها وجود دارند و مخروط های آن ها کم شیب است و گدازه های روانی دارند و معمولاً لایه های سنگ کره ی جدید را می سازند.

2) آتشفشان های انفجاری که بیشتر در قاره ها دیده می شوند. گدازه های آن ها نسبت به نوع قبلی روانی کم تری دارند و پس از خروج فورا جامد می شوند در نتیجه مخروط مرتفعی به وجود می آورند و علت انفجار این آتشفشان ها بسته شدن دهانه توسط گدازه های قدیمی است که راه خروج را برای گازها می بندند و تعداد آتشفشان های آرام نسبت به فورانی بیش تر است.

* یک آتشفشان معمولا یک مخروط، چند دهانه و مجرا دارد. مجراها محل عبور مواد مذاب و دهانه ها محل خروج مواد مذاب به بیرون آتشفشان می باشد.

مواد خروجی آتشفشان ها:

1- مواد جامد:              خاکستر های آتش فشانی

2- مواد مایع:                گدازه ها و مواد مذاب آتش فشان

3- مواد گاز:                مقادیر زیادی گاز کربن دی اکسید، بخار آب، کربن مونو اکسید، سولفید هیدروژن و ...

* گازهای خروجی از آتشفشان اغلب سمی هستند ( به جز بخار آب) و این گازها را می توان مهم ترین عامل مرگ افراد و موجودات زنده قبل از خروج مواد مذاب دانست و معمولا به علت وجود همین گازهای سمی در هوا بعد از فوران یک آتش فشان باران های اسیدی به سطح زمین می بارد.

* سنگ هایی که از سرد شدن مواد مذاب در سطح زمین به وجود می آید سنگ آذرین بیرونی نام دارند. مانند: توف سبز، پوکه ی معدنی، سنگ پا و بازالت. سنگ هایی که از سرد شدن آهسته درون زمین به وجود می آیند و دارای بلورهای درشت تری نیز هستند سنگ آذرین درونی نام دارند. مانند: گرانیت و سنگ خارا.

* آتشفشان ها از نظر فعالیت:

1- آتشفشان فعال: در کشور ما وجود ندارد.

2- آتشفشان نیمه فعال: معمولا از دهانه ی آن گاز و بخار آب خارج می شود. مانند: تفتان در بلوچستان

3- آتشفشان خاموش: که در دوران گذشته فعال بوده و در حال حاضر خاموش است. مانند: دماوند، سهند و سبلان

* فواید آتشفشان ها:

1- آزاد شدن انرژی درونی زمین                         2- استفاده از انرژی گرمایی آن

3- تشکیل دریاچه در دهانه ی کوه های آتشفشان                  4- توسعه ی گردشگری

5- تشکیل چشمه های آب گرم (تفریحی – پزشکی)                  6- ایجاد زمین های کشاورزی حاصل خیز

 

***** درس ششم : نیرو چیست؟ *****

* اگر به دقّت به اطراف خود نگاه کنید، نمونه های فراوانی از حرکت، جابه جایی اجسام، تغییر مکان افراد و ... را می بینید.

* اتومبیلی که در خیابان درحال حرکت است، ورزشکاری که درحال ضربه زدن به توپ است، هواپیمایی که درآسمان درحال پرواز است، آهن ربایی که براده های آهن را به سمت خود جذب می کند، بادکنکی که درحال باد شدن است، تیری که درحال رها شدن ازچلّه کمان است، جسمی که درحال سقوط از ارتفاعی به سطح زمین است، همه و همه نمونه هایی از حرکت هستند.طبیعی است که هیچ حرکتی خود به خود به وجود نمی آید و حتماً شخصی یا جسمی عامل به وجود آمدن حرکت است.

 

 

 

 

 

 

 

 

* هر کدام از حرکت هایی که به آن اشاره کردیم،یا حرکت هایی که ممکن است خود شما بتوانید مثال بزنید از دو حالت خارج نیستند. حالت اول کشیدن یک جسم و حالت دوم هل دادن (یا فشار وارد کردن) است. هردوی آن ها شکل های متفاوتی از نیرو هستند.

* نیرو کشش یا رانشی است که جسم یا فردی بر جسم یا فرد دیگر وارد می کند. در حقیقت این نیروست که عامل اصلی همه حرکت ها است و بدون نیرو هیچ حرکتی اتفاق نمی افتد. البته این بدان معنا نیست که تنها زمان حرکت نیرو وجود دارد بلکه ممکن است در حالات دیگری نیز نیرو وجود داشته باشد.

* به عنوان مثال ممکن است شخصی به خودرویی  متوقف است، نیرو وارد کند (آن را بکشد یا هل دهد) ولی

به دلیل کم بودن مقدار نیرو، هیچ حرکتی اتفاق نیافتد. در این مثال هر چند که نیرو به خودرو وارد شده ولی

هیچ حرکتی به وجود نیامده است. یا حتی برخی مواقع نیرو نه تنها حرکتی ایجاد نمی کند بلکه ممکن است

باعث متوقف شدن حرکت یک جسم شود مانند زمانی که شما سوار بر دوچرخه، با دست ترمز می کنید نیروی

دست شما باعث توقف دوچرخه می شود.

این موارد مثال هایی از اثرات نیرو است که در آینده بیش تر در مورد آن صحبت خواهیم کرد.

* اثرات نیرو:

مطالعه بر روی نیروها و اثرات آن ها، سابقه بسیار طولانی دارد. افرادی همچون ارشمیدس و ارسطو هرکدام نظراتی در مورد حرکت اجسام و تاثیر نیروها بر آن ها ارائه دادند. اما بیش تر قوانین موجود در مورد نیروها حاصل تحقیقات دانشمندانی چون گالیله و مهم تر از همه نیوتن است.

* نیوتن سه قانون را برای اولین بار بیان کرد که می توان بر اساس آنها رابه بین نیرو و حرکت اجسام را تشریح کرد.

بر اساس یافته های نیوتن ایجاد هرگونه حرکت(از هر نوعی که باشد و در هر جسم یا ماده ای که اتفاق بیافتد)

و یا ایجاد هر گونه تغییر در یک حرکت (تغییر جهت، تغییر سرعت و حتی توقف) نیازمند وجود نیروست.

* به مثال های زیر توجه کنید:

- هنگامی که با یک شوت (ضربه پا) توپی را به حرکت در می آورید. ( ایجاد حرکت)

- زمانی که توپی را که به شما پاس داده شده است با کنار پا متوقف می کنید.( توقف حرکت)

- توپی را که به سمت شما می آید با یک بغل پا به سمت فرد دیگری می فرستید .(تغییر مسیر حرکت)

- به توپی که به سمت دروازه حرکت می کند، ضربه ای می زنید تا باسرعت بیشتری وارد دروازه شود.(تغییرسرعت متحرک)

- وقتی که ضربه توپ آن قدر محکم است که تور دروازه را سوراخ کرده و از ان عبور می کند.(تغییر شکل)

- زمانی که توپ کم بادی را باد می زنید و بزرگ تر می شود. (تغییر اندازه )

* همه این موارد مثال هایی از اثرات نیرو بر روی اجسام ومواد است که به طور خلاصه عبارتند از:

1- به حرکت درآوردن یک جسم ساکن                   

2- متوقف کردن یک جسم متحرک

3- تغییر جهت یک جسم متحرک                

4- تغییر سرعت یک جسم متحرک (افزایش یا کاهش)

5- تغییر شکل یک ماده                        

6- تغییر اندازه و یا حجم یک جسم

* ارسطو معتقد بود که برای این که یک جسم به حرکت خود ادامه دهد می بایست همواره مقداری نیرو به آن وارد شود و اگر نیرو برداشته شود و اگر نیرو برداشته شود ، جسم متوقف می شود. ممکن است در نگاه اول این عقیده درست به نظر برسد ولی نیوتن در قانون اول خود خلاف این مطلب را بیان کرد. نیوتن به این نتیجه رسید که همه اجسام دوست دارند وضعیت فعلی خود را حفظ کنند. یعنی اگر ساکن هستند، ساکن باقی بمانند و اگر در حال حرکت هستند، همچنان به حرکت خود ادامه دهند. او بیان داشت که تنها با وارد کردن نیرو می توان باعث به حرکت درآمدن یک جسم ساکن و همچنین متوقف شدن یک جسم متحرک شد.

* شاید شما به این موضوع فکر کنید که پس چطور یک توپ در حال حرکت پس از مدتی متوقف می شود؟

باید در نظر داشته باشید که معمولا اصطکاک یا نیروی سایر اجسام باعث توقف اجسام متحرک می شود

و در جاهایی که این نیروها وجود ندارند، اجسام به حرکت خود با سرعت ثابت و بدون تغییر مسیر ادامه

می دهند.مانند ماهواره هایی که با سرعت ثابت در خارج از جو، همواره به دور زمین درحال گردش اند.

ما در آینده بیش تر در مورد اصطکاک صحبت خواهیم کرد.

 

هدیه

 

هدیه ی ششم

نام و نام خانوادگی                    آزمون هدیه                         پایه  ششم                      دبستان شهید منظورالمهدی

خداوند درقرآن کریم کدام یک از انبیا الهی را پدرمومنان وخداپرستان نامیده  است؟ الف)محمد (ص)          ب)ابراهیم(ع)              ج)نوح(ع)          د)موسی(ع)

کدامیک ازسوره های زیردرباره ی روزقیامت صحبت می کند؟   الف)توحید                   ب)حمد              ج)فیل                   د)زلزال

<<صفوان>>از یاران کدام امام معصوم (ع)بود؟   الف )امام باقر(ع)          ب)امام صادق (ع)          ج) امام کاظم (ع)           د) امام رضا (ع)

کدام امام بزرگوار درمسافرت ها خو یشا وندی اش را با پیامبر(ص)پنهان می کرد؟   الف)امام سجاد(ع)              ب)امام علی (ع)           ج)امام کاظم (ع)            د)امام هادی (ع)

 

 

تاریخ: / / برچسب:,